by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
.
Slán le Denis Philpott.
.
A Dhonncha gealgháireach mothóimid uainn thú,
Do chomhairle gaoise, is do chúnamh caoin, Do neart, do dhearcadh, is do chluas le héisteacht,
Bheith ’na n-éaghmais feasta, is buille dian.
.
Dáileadh an chré leat i Mí na Marbh,
Is fágadh do mhuintir i mbuairt ‘s i mbrón ,
Ach duitse, a chara, guím solas na soilse
I dTeaghlach an Rí, anois go deo.
.
Mothóimid uainn thú, inniu is feasta,
Agus sinn i sáinn nó i bhfadhb gan bhrí,
Ach beidh do chuimhne mar mhéar an eolais
Dár stiúradh fós trí bhuairt an tsaoil.
.
Codladh sámh dhuit i dteaghlach Chiaráin,
I bhfad ód’ dhúthaigh ar bhruach na Laoi,
Mar tá d’áit in áirithe ag Bord an Tiarna,
Is fáilteofar romhatsa i measc na Naomh.
.
.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
Straitéis fiche bliain don Gaeilge 2
Peadar Bairéad
.
(This week we continue our look at – “Straitéis Fiche Bliain don Ghaeilge 2010 – 2030” – a seoladh in eireaball na bliana 2010, le beannacht traspháirtíoch, agus le gártha buabhaill. – as we continue to recall what was written then in this column concerning same.)
.
Lagmhisneach
Chríochnaigh mé píosa na seachtaine seo caite lagmhisniúil go leor, nó luaigh mé go raibh beartaithe ag an bhFreasúra, ag an am, gnáth-ábhar a dhéanamh den Ghaelige feasta sna scruduithe Teistimeireachta. Agus chomh maith le sin, go raibh beartaithe ag an Rialtas gearradh siar ar mhaoiniú na teanga feasta. Dá ndéanfaí amhlaidh, céard a tharlódh don Straitéis Fiche Bliain? Bhuel! bhí an t-ádh orainn nár cuireadh na cinnidh chéanna sin uilig i bhfeidhm, san idirlinn….
A thóin leis!
Níl dabht ar domhan ach go bhfágfadh cinnidh dá leithéid an Plean Fiche Bliain sin agus a thóin leis. Ach sin uilig ráite, admhaithe, caithfear a rá, gur fearr ann ná as é, agus má thugtar aird air, bhuel, déarfainn go mbeidh toradh céatach air, amach anseo.
Níl le déanamh agat ach stracfhéachaint a thabhairt ar an doiciméad fhéin le sin a thabhairt faoi deara. Tosaíonn sá le cur síos ar an bhfís atá taobh thiar den bplean seo. “An Fhís” a bhaistear ar an gcaibidil seo, agus déantar cur síos ann, ar an straitéis fhéin agus an gá atá lei. Dearbhaíonn sé i dtús báire, go maireann ár dteanga beo mar theanga phobail, agus mar theanga teaghlaigh, agus chomh maith le sin, go bhfuil eolas na teanga chéanna sin ag céatadán ard dár ndaonra, cé go bhfuil a lán talamh caillte aice thar na blianta. Is é polasaí an Rialtais, mar sin, nó a chinntiú go mbeadh an oiread agus is féidir dár ndaoine dhátheangach, i nGaeilge agus i mBéarla, ach, chomh maith le sin, tuigtear an gá atá le slánú, le forbairt, agus le leathnú na Gaeltachta, nó ní bheadh an dátheangachas inshroichte, nó inmharthana, go fadtéarmach, mura mbeadh Gaeltacht bheo ar an bhfód, mar nach droichead é an dátheangachas idir dhá theanga éagsúla?
Teanga labhartha
Chomh maith le sin, is é polasaí an Rialtais nó cur le méid na dteaghlach a bhaineann úsáid as an nGaeilge mar theanga chumarsáide laethúil, agus mar thaca do na polasaithe sin, féachfar chuige, chomh fada agus is féidir, go mbeidh deis ag chuile shaoránach úsáid a bhaint as a rogha den dá theanga, ina theangmháil leis an bpobal, agus le seirbhísí an Stáit freisin. Tá caint freisin ar an dteanga a dhéanamh níos infheicthe sa tsochaí mar theanga labhartha ag ár gcuid saoránach, mar aon le bheith le feiceáil ar chomharthaí, agus i litríocht. Dearbhaítear freisin, go gcoinneofar súil ghéar ar dhán na teanga i dTuaisceart Éireann, nó is toradh nádúrtha é sin ar na socruithe idirnáisiúnta a ceangladh idir an dá chuid dár dtír.
“An dá arm aigne”
Tá líofacht sa Bhéarla tábhachtach freisin i saol an náisiúin seo, agus chuige sin, agus dá bharr sin, leanfar ar bhéim a leagan ar an dátheangachas, ach amháin a thuiscint, nach i gcónaí a d’oirfeadh polasaí dá leithéid do na ceantair Ghaeltachta. Ach sin uilig ráite, admhaítear go mbraitheann todhchaí na teanga ar dhaoine a roghnóidh go cinnte leas a bhaint as na deiseanna a chuirfidh an Rialtas ar fáil dóibh, tríd an Straitéis seo.
Ní gá a dhearbhú anseo, go mbunaítear an straitéis uilig seo ar an méid a dlitear i mBunreaht Éireann, in Airteagal 8…“Ós í an Ghaeilge an teanga náisiúnta is í an phríomhtheanga oifigiúil í”. Níor chóir dearmad a dhéanamh de sin, nó is cinnte go seasann stádas dlíthiúil na teanga náisiúnta, go huile is go hiomlán, ar a bhfuil reachtaithe ansin i mBunreacht Éireann.
Spriocanna cinnte
Tá mé ag ceapadh, go mbeidh an-toradh ar an Straitéis Fiche Bliain seo, ach ag an am gcéanna, bheadh duine ag súil go leagfaí síos an dátheangachas mar sprioc do Dháil Éireann freisin, sa chaoi is go mbeifí ag súil go sroichfeadh obair an Oireachtais spriocanna cinnte, chomh maith le duine – beart de réir a mbriathar! -. Ach sin uilig ráite, caithfear an t-ath a mholadh mar a fhaightear. Leor nod don eolach!
.
.
.
.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
Message
Peadar Bairéad
Teachtaireacht……le……..Colin Ryan
Céadchló…………2015…………..€8.00
“Ionmholta malairt bhisigh”
Ag breathnú ar an nóta ar chlúdach cúil an leabhair seo, léimid :-
“Ionmholta malairt bhisigh, a dúirt an file fadó, agus an té a thabharfaidh faoin gcnuasach gearrscéalta seo ón Domhan Thíos, beidh siad ar aon intinn leis. Sa leabhar seo, an chéad chnuasach le Colin Ryan, cuirtear cor i nGaeilge na hÉireann lena chur in oiriúint do chúinsí na hAstráile…”
N’fheadar arbh é “Ionmholta malairt bhisigh”, nath le Eochaidh Ó hÉoghusa, file ón séú agus ón seachtú haois déag, an nath ab oiriúnaí le tús a chur le moladh dáiríreach a thabhairt don sárleabhar seo, nó caithfimid glacadh leis, gur athrú chun feabhais, – i dteanga agus i leagan amach na scéalta atá le fáil againn idir chlúdaigh an chnuasaigh seo – atá i gceist ag an té a scríobh. Ní gá a rá, go bhfuil moladh mór ag dul don údar seo, a rugadh agus a tógadh san Astráil, áit a bhfuil a mhuintir lonnaithe ón 19ú haois i leith. Tá cónaí air anois i Melbourne, agus líontí dhátheangach thart air. Tá ceithre ghearrscéal déag sa bhailiúchán seo, agus b’fhéidir nárbh olc an smaoineamh é tosú le ‘Message’ fhéin, scéal a thug a ainm don chnuasach ar fad.
‘Message’.
Agus an Stothaire ag scuabadh an chlóis, chonaic sé an Coirnéal chuige.
“Déanfaidh sé lá breá, arsan Coirnéal…an rachaimid abhaile choíche?”
D’imigh an Stothaire ag triall ar a bhricfeasta. “Ní raibh roimhe sa chistin ach beirt sheanstangairí a bhí chomh gioblach leis féin agus caróg de chailín a bhí ag meascadh na leitean. Roinn sí a gcuid orthu”.
“Aon scéal nua?” adúirt an Stothaire. “Thit cuid den bhalla thoir aréir”, adúirt an Charóg.
“Ara!” aduirt an Stothaire, “bhí sé ar forbhás riamh. Tá tathag fós sa chuid eile. Mairfidh an Daingean go deo”.
Sin mar a chuireann an t-údar seo tús lena scéal, agus tugann muid faoi deara, go bhfuil foclóir faoi leith á úsáid ag an údar anseo. Breathnaigh ar na focail a úsáideann sé, focail ar nós…Stothaire, Caróg, scrathachán, forbhás, seanstangaire. Ag caint faoi sheanphríosún atá siad, an Coirnéal i gceannas, agus ba phríosúnaigh ann, tráth, an Stothaire agus an bheirt sheanstangaire, ach
“Scaoileadh na cimigh saor leis an bpardún mór; d’imigh formhór na saighdiúirí leo ina gcótaí glasa agus a n-aghaidh ar chogaí mírathúla.”
Ach d’fhan an Stothaire agus roinnt daoine eile ann, dá ndeoin fhéin, nó ní thuigfidís siúd an saol amuigh, saol gan rialacha, gan smacht, gan orduithe.
Bhí an Coirnéal ag fanacht le Teachtaireacht a thabharfadh ordú dó an Daingean a dhúnadh, ach nuair a tháinig an Teachtaireacht, i ndeireadh na dála, a mhalairt ar fad de scéal a fuair sé, dúradh leis, go rabhthas, “ar ordú an Impire”, leis an áit a dheisiú agus a athchóiriú arís, faoi mar a bhíodh, agus go rabhthas le dhá reisimint a lonnú ann feasta. Ní raibh eolas ró-leathan ag an gCaróg ar chúrsaí an tsaoil, nó ba sa Daingean a rugadh agus a tógadh í, ach ina ainneoin sin, thug sí corr-gheábh isteadh i ngort an ghrá, bíodh nár ró-rómánsúil, nó ró-thorrthúil, iad na geábhanna céanna sin.
Sna scéalta eile gheobhaidh tú cur síos ar shaol difriúil, nó tá an t-údar ag iarraidh an Ghaeilge a aclú, agus a lúbadh, sa chaoi go mbeadh ar a cumas, feasta, deighleáil le saol an Domhan Thíos, ‘Down Under’, mar adéarfá, agus nach ionmholta é an chuspóir chéanna sin. Anois, caithfidh mé a admháil go raibh orm roinnt de na scéalta a léamh cupla uair, nó trí, le hadhmad eicínt a bhaint astu. Ach b’fhiú an tairbhe an trioblóid ar deireadh thiar.
‘Slánú’
Breathnaímis ar cheann eile de na gearrscéalta atá le fáil sa leabhar seo.
Tógaimis an chéad scéal, ‘Slánú’, agus anseo arís tá tagairt do dhaoine atá fágtha i bhforas, nó in institiúd oifigiúil eicínt. Is é an príomhcharachtar fhéin a insíonn a scéal dúinn. Tugann ‘an Ceannaire’ cuairt air lá….
“Bhuail an Ceannaire isteach ar a choiscéim.
Scaradh na gcompánach, a dúirt sé go croíúil.
B’fhíor dó. Sinn ag imeacht de réir a chéile. Daoine á n-aistriú, daoine á scor:….”
“An bhfuil mórán fágtha anseo? a dúirt an Ceannaire.
Triúr, arsa mise. Martinu, Singh agus Blood.”
Ón méid sin, tuigtear dúinn go suíonn an t-údar a scéal i dtír iasachta, sa Domhan Thíos.
Ón bpointe sin, agus de réir a chéile, tugtar le fios dúinn go bhfuil easpa eicínt ar aigne an scéalaí. Glaoch fóin óna iníon agus faigheann sé amach gurb é Dearbhla is ainm di, agus go bhfuil sí i Queensland faoi láthair, agus í ar a bealach chuige. Seal ansin san Il Gelsomino, teach ósta, le deoch a fháil. Buaileann Gouros bleid air, fear nach bhfaca sé le fiche blian, fear a bhfuil feo na haoise ag teacht air. Cur síos ar na seanlaethe. Chuaigh abhaile. Brionglóid aige. Cailín chuige sa bhrionglóid sin, duine dá chlann fhéin, ach ansin deineadh brus de chuile shórt. Mearbhall intinne air. Faigheann muid amach go bhfuil triocha bliain caite aige san institiúd sin, rud a fhágann nach aon sicín lae é ag an am sin. Casann sé le Gouros arís san ‘Il Gelsomino’. Iad cairdiúil. Deochanna. É ag titim ar gcúl ina chuid oibre, dár leis an gCeannaire. Ní mó ná sásta a bhí sé lena bhfaca sé sa scathán! agus de réir a chéile, feicimid é ag cúbadh chuige ón bpobal. É ag fáiltiú roimh a iníon, ach ansin arís, san ‘Il Gelsomino’, agus é ag ól. Dúradh leis go raibh a sheanchara Gouros básaithe leis na blianta. De réir a chéile éiríonn leis an údar é a chur i dtuiscint dúinn, gur duine ann fhéin é an scéalai sa scéal seo, ‘Slánú,’ a bhfuil teipthe air fanacht i dteangmháil leis an saol réadach. Féach mar a chuireann sé tús leis an gcaibidil deiridh:-
“Tá na laethanta ag imeacht agus féasóg go com orm. Léim leabhair na Síne agus gearraim na roscrainn. ….”
Tá na scéalta eile uilig spéisiúil, an dosaen eile acu, ach bíonn ar an léitheoir a chion fhéin a dhéanamh le taitneamh iomlán a bhaint astu.
Más spéis leat an gearrscéal, agus a fhorbairt, tá mé ag ceapadh, go mbainfidh tú taitneamh nach beag as an mbailiúchán seo le Colin Ryan.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
An Garraí dearmadta
Peadar Bairéad
The Lost Garden……………………Céadchló…………..2014
by
Kate Kerrigan……………………………………………..€16.99
– “Can love bloom twice in one lifetime?” –
.
(This week we take a look at Kate Kerrigan’s latest book)
Ardmholadh
Féach mar a scríobh Marian Keyes faoin leabhar seo…
“I devoured this book in one sitting – I LOVED IT!”
Ní beag nó suarach an moladh sin ó dhuine dár n-údair cháiliúla. Ach i dtaobh an scéil, is dócha go bhféadfá a rá gur ghlac an t-údar le dóiteán tubaisteach Kirkintilloch mar chúlra, agus mar spreagadh, don úrscéal corraitheach, beoga, inchreidthe, seo. Tharla an tubaiste uafásach sin ar oíche an chúigiú lá déag de Mheán Fómhair na bliana 1937, nuair a tharla go raibh “Tattie Hokers” ó Acaill ag obair sa dúiche sin, ag piocadh prátaí d’fheirmeoirí Albanacha. Chodlaídís i ‘mBothy’ san oíche. Cineál stábla a bhí sa ‘mBothy’ céanna sin, a raibh doras mór air, doras a dhéantaí a bholtáil ón dtaobh amuigh. Thosaigh an tine sa ‘mBothy’ i rith na hoíche, agus ní rabhthas in ann an doras mór a oscailt ón dtaobh istigh, agus cailleadh deichniúr sa dóiteán sin. Bhí an dochar déanta nuair a tugadh an tine faoi deara. Saol eile ar fad a bhí sa treis an tráth úd, agus smaoinigh go dtéadh thart ar 4,000 duine ó Chontae Mhaigh Eo ag “Tattie hokáil” nó ag piocadh prátaí, d’fheirmeoirí thall, chuile bhliain.
Ag brath ar an Imirce
Ach le filleadh ar an úrscéal corraitheach seo…
Suíonn an t-údar a scéal ar “Illaunmore”, áit a gcónaíonn muintir Uí Dhochartaigh, an t-athair, Paddy, ar gheafar ar an ‘squad’ é, agus a bhean, Anne, agus a gcúram, Paddy junior, Martin, agus Aileen. Ní raibh mórán de mhaoin an tsaoil ag an gclann seo, agus thagaidís i dtír trí thréimhse, chuile bhliain, a chaitheamh mar ‘Tattie Hokers’ i ngoirt phrátaí in Albain. An bhliain áirithe seo, shocraigh an t-athair ar Aileen a thabhairt leo go hAlbain, le deis a thabhairet di bheith ina ‘Tattie Hoker’ in éineacht lena deartháireacha agus lena hathair. Bhí go maith. Ba ghearr gur casadh gasúr óg, as Aghabeg, Jimmy Walsh, uirthi, agus ní call dom a rá gur thit an péire i ngrá, go dtí na cluasa, lena chéile agus chaithidís bunús a gcuid saor–ama i bhfochair a chéile. D’éirigh go hiontach maith le h–Aileen thall, agus ba ghearr go raibh sí ag cabbhrú leis an ‘Fore Graipe’, Biddy, a bhí i gceannas lucht cócaireachta agus a leithéid.
Bothy trí thine
Lean cúrsaí mar sin go ceann tamaill, ach ansin, nuair a bhí chuile shórt ag gluaiseacht ar aghaidh go hálainn do Jimmy agus d’Aileen. Faoi mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile, thit an tóin as na brionglóidí áille, draíochta, a bhí á gcumadh agus á maisiú ag an mbeirt ghasúr sin, nó chuaigh an ‘Bothy’ ina raibh na fir ina gcodhladh trí thine, agus ba é deireadh an scéil sin é nó gur cailleadh deichniúr de na ‘Tattie Hokers’ sin. Rinne Jimmy iarracht dul isteach sa ‘Bhothy’ lena chairde a shábháil, ach bhí sé ró-dhéanach, nó bhi an deichniúr sin caillte cheana féin, ach, ar an ndrochuair, gortaíodh Jimmy go dona agus ba bheag nár cailleadh é.
Leabhar le léamh
Tógadh na coirp abhaile, lena gcur in Éirinn, ach scaradh Jimmy agus Aileen óna chéile. D’fhan Jimmy thall, agus d’fhill Aileen ar Illaunmore, ach má d’fhill, bhí a croí agus a spiorad millte, briste, ag an dtubaiste úd sa mBothy thall. D’fhan sí lei fhéin feasta, agus thosaigh sí ar gharraí dearmadta an tí mhóir a dheisiú. Má theastaíonn uait a fháil amach ar tháinig na leannáin sin le chéile arís? Ar tháinig Jimmy chuige fhéin? nó ar éirigh le h-Aileen an fear maith a fháil ar a buairt agus ar a briseadh croí? Bhuel, má theastaíonn uait freagraí na gceisteanna sin a fháil, níl le déanamh agat ach an leabhar corraitheach, spéisiúil seo a fháil agus a léamh. Ní bheidh a chathú ort, nó is breá go deo an léamh é, agus níl fúmsa é a mhilleadh ort, trí rúin an leabhair bhreá seo a scaoileadh anseo! Sea, is leabhar le léamh é…..
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
Ag faire de shíor
Watching the Door
(A Memoir 1971 – 1978)
By
Kevin Meyers
Scríbhneoir cáiliúil
Ar na mallaibh is ea tháinig mé ar an leabhar seo a cheaduair, bíodh gur cuireadh cló air anuraidh, agus caithfidh mé admháil dhuit, gur bhain mé an-taitneamh as, b’fhéidir nach é sin an focal fóirstineach, i gcás leabhair dá leithéid, ach leor a rá, go bhfuil roinnt mhaith scéalta á ríomh ag an údar trí mheán an scéil seo. Déanfaidh mé tagairt don ghné sin den leabhar, ar ball, ach i dtosach báire, céard faoi’n údar fhéin?
Bhuel! Nach beag duine sa tír seo nár chuala trácht Kevin Meyers, an Iriseoir, agus an Nuachtóir, cáiliúil seo, mar tá a ainm I mbéal an phobail, le blianta fada anois, agus nach maith atá an cháil sin tuillte aige, trína chuid scríbhneoireachta ar nuacháin áirithe, thall is abhus trí dhomhan an Bhéarla, ach go háirithe trína cholún cáiliúil, misniúil, “An Irishman’s Diary” san Irish Times, nuachtán ar shaothraigh sé dó, ar feadh roinnt mhaith blianta. Tá cáil bainte amach ag Kevin freisin, mar úrscéalaí agus mar chraoltóir.
An “Irish Drumbeat” sin
I Leicester Shasana a rugadh é, cupla bliain, nó trí, I ndiaidh an Chogaidh Mhóir, mar a raibh a athair ag obair ag an am. D’fhás sé suas ansin, mar ar tógadh é mar Chaitliceach óg Éireannach.
“Far from being raised a republican, I had not even been raised in any real sense as Irish, just Catholic, although Ireland remained a constant drumbeat to my heart from over the horizon.
Ar ball, bhain sé Céim amach sa Stair I UCD, agus beagnach i ngan fhios dó fhéin, fuair sé post le RTÉ, agus nuair a tharla gur theastaigh nuachtóir ón Stáisiún le cur go Béal Feirste, roghnaíodh an t-údar, leis an mbeárna sin a líonadh. Tuigtear don údar fhéin, nach raibh sé cáilithe go cuí don phost sin, ach mar sin fhéin, bhailigh sé a chip is a mheánaithe, agus ó thuaidh leis. Sin an scéal atá á ríomh aige sa leabhar spéisiúil, spreagúil seo, na heachtraí a bhain dó, ó 1971 go dtí 1978, tráth raibh an Tuaisceart I ngreim docht na bhfórsaí úd, ar theastaigh uathu, ar thaobh amháin, an ceangal le Sasana a bhriseach, agus ar an dtaobh eile, bhí na fórsaí úd, ar theastaigh uathu an ceangal sin a choinneáil, agus a dhaingniú.
Oscailt Súl !
Lá i ndiaidh lae, agus bliain i ndiaidh bliana, d’éirigh an t-údar cleachtach ar chogaíocht, ar imshuíonna, ar luíocháin, agus ar mharú gan trua gan taise. Anois, mhair mé fhéin trí na blianta céanna sin freisin, agus léigh mé na cuntais a bhíodh foilsithe sna nuachtáin, ag an am, ach caithfidh mé a admháil, go mba oscailt súl domsa an leabhar seo a léamh, nó líon sé isteach na beárnaí, agus chuir sé ar mo shúile dom, go raibh an leagan amach, ó thuaidh, i bhfad Éireann níos measa, níos gráice, agus níos fíochmhaire, ná mar a tuigeadh dúinne anseo, ag an am. In aimsir chogaidh níor chóir don léitheoir leath dá léann sé a chreidiúint!
Chomh maith le cuntas a thabhairt dúinn ar an gcogaíocht ó thuaidh, faoi mar a thabharfadh iománaí ar bith ar chlaí, sé sin, fear a chonaic gníomhartha á ndéanamh, agus gníomhartha nach ndearnadh, tugann sé le fios dúinn freisin, an chaoi ar chuir sé aithne ar roinnt mhaith daoine, a raibh páirt ghníomhach á glacadh acu sa chogaíocht, agus san uisce faoi thalamh a ghabh lei.
I mbearna an bhaoil
Taobh le taobh leis na scéalta sin faoi chogaíocht agus faoi mharú, tugann an t-údar léargus macánta, inchreidte, dúinn, ar chúrsaí a shaoil fhéin, trí na blianta cráite, céasta, sin. Insíonn sé dúinn, go hoscailte, neamhbhalbh, faoi na mná ar chuir sé aithne orthu, agus nár mhinic a tharraing na cúrsaí céanna sin isteach I mbeárna an bhaoil é, bearna nach mbeadh aon éaló uaithi, dá mbéarfaí air, i leaba a bheadh crosta air!
Leabhar spéisiúil
Tá scéalta le léamh sa leabhar seo freisin, faoi charachtair áirithe, a ghlac páirt nár bheag sna Trioblóidí ó Thuaidh, ach caithfidh mé an chuid eile den obair a fhágáil fút fhéin. Tá mé cinnte, go mbainfidh tú sásamh as an leabhar seo. Sea, chaith an t-údar blianta fada “Watching the Door”, ar eagla go dtiocfadh gunnadóir buile isteach i ngan fhios, agus go spréifeadh sé an áit le luaidhe the, mharfach.
Ach tá na laethe sin thart anois, agus bímis buíoch do Dhia dá bharr.
.
Peadar Bairéad
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
I mBéal an Phobail
.
(In “I mBéal an Phobail” this week, we revisit the Rambling House tradition.)
.
Peadar Bairéad
Seanchas Iorrais….
Nach iomaí oíche fhada Gheimhridh a chaith mé fhéin, sa teach s’againne, i mbaile na Druime, ag éisteacht leis na daoine fásta ag seanchas dóibh fhéin go sona sásta, ar bhruach thine móire móna. Ba iad na hábhair a bhíodh idir chamáin acu, de ghnáth, nó na laethe a chaitheadar ag sclábhaiocht, is ag nábhaíocht, in Albain, agus ar bhain dóibh, agus iad ina ndeoraithe i bhfad ó bhaile, sa tír eachtrannach sin. Scaití eile, bhíodh a n-aird acu ar sheanchas a ndúiche fhéin, agus ba bheag áit i bparáiste na Cille Móire nach raibh a scéal agus a stair ar eolas go paiteanta acu. Is maith is cuimhin liom fhéin iad ag cur síos ar “Shaen’s Cut” agus ar Dhroichead Bhéal an Mhuirthead, agus ba dá bharr sin, a scríobh mé fhéin an píosa seo leanas, in eireaball na bliana 1993, inar éirigh liom scéal úd na seanfhondúirí a thabhairt suas chun dáta, agus sin an scéal a bheidh idir chamáin agam, an babhta seo.
In aimsir an Dara Chathal, sa bhliain 1676, fuair Sir James Shaen seilbh ar dhá dtrian de thailte Iorrais, i gContae Mhaigh Eo, ach dhealródh sé, gur bheag spéis a chuir an Sir James céanna sna tailte sin. Nuair a d’éag an fear saibhir sin áfach, sa bhliain 1695, thit na tailte uile sin, mar oidhreacht, ar a aonmhac, Sir Arthur Shaen, fear a chuir suim, sea, agus dhá shuim, i bhforbairt na n-eastát úd thiar.
Rinne sé na heastáit sin a choilíniú, agus bhunaigh sé coilíneacht sa Mhuirthead, áit ar shocraigh sé buíon Sasanach, gona Ministir, an tUrramach John Tollet. Thug sé a shealúchas fhéin do gach uile choilíneach acu, agus d’fhéach sé chuige, gur éirigh thar barr lena thionscadal thiar.
“Shaen’s Cut”
Faoin mbliain 1715, chuir Sir Arthur roimhe, baile beag a thógáil, san áit a bhfuil Béal an Mhuirthead suite anois. Ní raibh san áit an t-am sin ach riasc, nó bhí leithinis an Mhuirthead ceangailte den tír mhór an t-am sin, le cuing chaol talaimh. Chuir Sir Arthur daoine i mbun oibre, le canáil a ghearradh idir Inbhear Mór agus Cuan an Fhóid Duibh. Ba é an t-ainm a baisteadh ar an ngearradh sin nó “Shaen’s Cut”. Bhí an gearradh sin leathan go leor le báid bheaga a ligean ón Inbhear Mór isteach i gCuan an Fhóid Duibh.
D’fhág Shaen’s Cut go mba oileán é an Muirthead feasta. Ar ball, tógadh droichead trasna na canálach sin, agus lean cúrsai ar aghaidh go seoigh, ar feadh tamaill. Faoin mbliain 1752 áfach, bhí drochbhail ar an gcanáil, ach bhí Sir Arthur fhein ag tabhairt an fhéir, faoin am sin, nó fuair sé bás, ar an 24 Meitheamh, sa bhliain 1724
Ní raibh de shliocht ar Arthur Shaen ach beirt iníon, agus ar ball, nuair a phós siad, thit eastáit Shaen le John Bingham, agus le Henry Boyle Carter. Ba dhuine de shliocht Henry Boyle Carter a thóg baile Bhéal an Mhuirthead, nuair a d’iarr sé ar Patrick Knight, innealtóir, pleananna do bhaile mór Bhéal an Mhuirthead, a dhréachtadh, sa bhlain 1824. Faoin mbliain 1829, bhí baile mór tógtha ar an ionad. B’fhéidir nár leanadh pleananna Knight sa tionscadal sin, ach istigh i lár an bhaile, bhí, agus tá, go dtí an lá atá inniu fhéin ann, Cearnóg Chartair, “Carter Square”, le cuimhne an bhunaitheora a choinneáil glas.
Ach le filleadh ar scéal na ndroichead…
I nDeireadh Fómhair na bliana 1845, chuir an rialtas £5,000.00 ar fáil, mar dheontas, le canáil cheart a thochailt, idir Cuan an Fhóid Duibh agus an Inbhear Mór, ar choinníoll go gcuirfeadh muintir na háite £4,000.00 dá gcuid airgid fhéin, leis an deontas sin. Chuathas i mbun oibre láithreach, ach níor críochnaíodh an obair go dtí an bhliain 1851, nó chuir an Gorta Mór isteach go tubaisteach ar thionscadal na canálach. Tógadh an chanáil nua in áit “Shaen’s Cut”, a gearradh breis agus céad triocha bliain roimhe sin. Tógadh sclóindroichead nua thar an chanáil , mar nasc idir an Leithinis agus an tír mhór. Bhí an chanáil nua, thart ar chaoga troigh ar leithead, agus cúig throigh déag ar doimhneas. Ba bhrea an ais i an chanail cheanna sin d’iascairi agus do bhadoiri na duiche, agus chuir an droichead ar chumas daoine trasnu on Mhuirthead fhein go dti an tir mhor am ar bith a thogroidis e. Ach fagfaidh me ruball an sceail sin go dti an chead bhabhta eile nuair a chuirfidh me sios ar Dhroichead Dhoire, agus Droichead Trakas. Bi liom ar an ocaid sin.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad
(This week “I mBéal an Phobail” again revisits our Rambling House)
Droichead Dhoire
Ní bhíonn in aon rud ach seal, agus ba é an dála céanna é ag sclóindroichead Bhéal an Mhuirthead, agus faoin mbliain 1900, tuigeadh go raibh a rás rite, agus shocraigh Comhairle Chontae Mhaigh Eo agus Bord na gCeantar Cúng ar dhroichead nua a chur ina ionad. Rinneadh an droichead sin a chur i dtoll a chéile i gCathair Dhoire, agus seoladh, ar bhád, as sin go Sligeach é, i Meitheamh na bliana 1903. Thóg sé trí mhí an droichead a thógáil as sin go Béal an Mhuirthead, nó bhí orthu, droichid, caidhséir, agus ceiseanna, a neartú, le meáchan an droichid nua a iompar. Droichead cruach, a bhí thart ar ocht dtroigh is daichead ar a fhad, a bhí ann. Socraíodh ina ionad é, i dtús na bliana, 1904. Ba bhreá láidir an droichead é, agus nach iomaí sin duine a thrasnaigh é, idir sin, agus an bhliain 1988, nuair a osclaíodh an droichead atá ann faoi láthair, thar an gcanáil, ag bun Shráid Mheiriceá. Bhíothas den tuairim, le scathamh maith roimhe sin, go raibh seandroichead Dhoire ag éirí contúirteach. Bíodh sin fíor, nó ná bíodh, ach thóg sé roinnt mhaith ama orthu, an seandroichead céanna sin a leagan, i ndeireadh na feide. Ba bheag nach raibh ar lucht na Comhairle Contae é a phléascadh, i ndeireadh na dála! Ba bheag Iorrasach nár shil deoir ina dhiaidh. mar nach iomaí sin deoraí a mhothaigh an seandroichead uaidh, agus é ar chuairt ar a dhúchas, agus nárbh iomaí sin deoraí a d’imigh thar an ndroichead sin, agus nach bhfillfeadh go deo leis an ndroichead céanna sin a thrasnú arís.
Nach orm fhéin a bhí an t-áthas, mar sin, agus mé ar saoire in Iorras, i dtús Mhí Lúnasa, 1993, nuair a chonaic mé go raibh droichead nua, do choisithe, á thógáil thar an gcanáil, san áit ar leagadh Droichead Dhoire, sa bhlain 1988. Tuigeadh dom láithreach, go raibh scéal éigin taobh thiar den tionscadal nua seo, agus chuaigh mé sa tóir air.
Lorg na nDealbh
Lorg na nDealbh, is cúis leis an ndroichead coisithe seo, agus mar is eol do chách faoin am seo, is cuid de chomóradh an chúigiú mílaois de chultúr Mhaigh Eo é, an Lorg céanna seo. Socraíodh ar roinnt áirithe dealbha a shuíomh in ionaid éagsúla, i dTuaisceart Mhaigh Eo. Thart ar cheithre cinn déag díobh a bheadh ann, agus é d’aidhm acu, cuairteoirí a mhealladh isteach ar an iargúil, le háilleacht na dúiche a bhlaiseadh ina iomláine. Taobh thiar de thionscadal seo an “Droichid” i mBéal an Mhuirthead, tá Comhar Iorrais, Clár “Leader”, Comhairle Chontae Mhaigh Eo, agus Údarás na Gaeltachta. George Trakas atá i mbun an tionscadail seo. Dealbhóir as Manhattan, Mheiriceá, is ea George. B’eisean a dhear agus a rinne an droichead nua coisithe, i Saotharlann Chomhar Iorrais, agus b’eisean freisin, a chuir an droichead galánta seo i gceann a chéile, ar an ionad céanna ar ar suíodh Droichead Dhoire, sa bhlain 1904. Duine lách, geanúil, is ea George Trakas, a bhfuil aithne curtha ag muintir Iorrais air, cheana féin, agus fear a bhfuil gach uile eolas curtha aigesean ar dhroichid Bhéal an Mhuirthead freisin. Chonaic mé fhéin i mbun oibre é, agus mé ag gabháil thar bráid, agus mé ar saoire thiar, roimh Lá Mór an Logha.
Bhíodh George i mbun oibre, moch, déanach, na laethanta úd, nó bhí beartaithe aige an tionscadal a chríochnú ar an Luan, an 16 Lúnasa, agus bhí socraithe aige go n-osclófaí; an droichead, go hoifigiúil, tráthnóna an lae sin, ag a seacht. Bhíothas ag súil go mbeadh an domhan mór agus a mháthair ar an bhfód, don ócáid sin. Ní mar a shíltear a bhítear, go minic áfach, agus chuala mé ó shin, gur cuireadh moill ar chúrsaí, agus ar chúis amháin, nó ar chúis eile, níor críochnaíodh an tionscadal faoi mar a bhí socraithe ag George, ach gach uile sheans go mbeidh an chuid sin de Lorg na anDealbh críochnaithe, faoin am a mbeidh an píosa seo i gcló.
Droichead Trakas
Ar aon nós, tá beartaithe agamsa siúl trasna Dhroichead Trakas, nuair a thabharfaidh mé mo chéad chuairt eile ar Iorras na n-iontas, sa bhlain seo chugainn. Idir an dá linn, má bhuaileann an fonn taistil thú, téigh siar, agus cuartaigh an ceithre dhealbh déag atá folaithe ar Lorg na nDealbh, i dTuaisceart Mhaigh Eo.
Súil agam go n-éireoidh leat teacht orthu go léir! Amach anseo, déanfaidh mé tagairt do chupla ceann acu, le críoch a chur leis an tsraith aistí seo, faoi Iorras na nIontas.
Ní gá dhom a rá gur thrasnaigh mé an droichead álainn céanna sin go mion agus go minic ó shoin i leith, agus ní call a rá, ach oiread, gur chríochnaigh George Trakas a chruid oibre, go deas, bláfar, cumasach, agus go mbeidh a ainm luaite feasta i seanchas Iorrais, le Sir Arthur Shaen, le Henry Boyle Carter, agus le Patrick Knight. A chonách sin air!
.
.
English 
Gaeilge