by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad
(This week ‘I mBéal an Phobail’ wishes all our readers a very happy Christmas)
.
Cuimhní na Nollag
Cuimhní na Nollag ’na rás chugainn,
Is coinneall mhór dhearg ina chaor,
Gaineamh geal leata ar urláir
In onóir do Mhac Dé an Naí.
.
Cácaí na Nollag á mbácáil
Is a mboladh mar thúis gan locht.
Gé ramhar pioctha ’gus bearrtha,
Feistithe don oigheann ina nocht.
.
Páistí ar rotha le gliondar
is a súile ag drithliú mar réalt’
Ag smaoineamh ar “Santy” is Rudolf
Chucu thar Bhealach na Néal.
.
Tá ár gcistin ghlan maisithe go glégeal,
Eidhean is cuileann go fras,
Is croíthe ‘na lasair mar choinnle
Ag fáiltiú roimh Íosa is a Mham.
.
Maidin amárach, más beo sinn,
Éireoimid le solas na ré,
Is raghaimid go hAifreann na Gine
Ag comóradh bhreithlá Mhac Dé.
.
Nollaig Shona dhaoibh uilig
Tá an tráth sin bliana tagtha arís, an tráth sin a thugann deis dúinn beannachtaí na Féile a ghuí ar ár gcairde uilig, idir Ghael agus Ghall; idir óg agus shean; idir shaibhir agus daibhir. Seo an t-am a chuireann siar ar bhóithrín na smaointe, sinne a bhfuil measarthacht blianta carnaithe ar an gclog againn, ar thóir na gcuimhní úd atá curtha i dtaisce againn, i gcomhad na cuimhne, le haghaidh ócáidí dá leithéid seo. Smaoiníonn muid ar laethe órga na hoige, nuair ba neamh ar thalamh dúinn fiú smaoineamh fhéin ar Fhéile na Nollag. Don chuid is mó againn, chuile sheans go dtagann smaointe ar Sheanfhear na Féasóige Léithe fhéin chugainn isteach ar thonn na cuimhne, sea, agus cuimhní freisin ar na cairde móra a bhí againn le linn na tréimhse céanna sin. Cuimhní ar throscán na Féile, dóibh siúd a mhair ar an dtaobh cheart den bhóthar iarainn! crann mór na Nollag, gona shoilse, agus na féiríní cuachta ag a bhun, le croíthe na n-óg, ach go háirithe, a thógáil Maidin Lae Nollag.
Mo chuidse de áfach, mar dhuine a mhair ar an dtaobh contráilte den bhóthar iarainn, tagann taoide cuimhní ar ais chugam faoi’n saol a bhí againne, thiar in Iorras na nIontas, an tráth seo bliana. Chuile urlár scuabtha, sciúrtha. Gaineamh geal leata go fairsing ar urlár chuile chistine. Maisiúcháin pháipéir ildaite, ceannaithe ón lucht taistil, agus craobha síorghlasa, crochta thart ar na fallaí, coinneal mhór daite na Nollag feistithe sa bhfuinneog, agus an teach fhéin aoldaite, istigh, agus amuigh. Ullmhúcháin ar dóigh ar siúl ag Mamanna na dúiche. Cácaí Nollag á bhfuineadh agus á mbácáil, gé mhór reamhar na Nollag á phiocadh, agus á bhearradh, do dhinnéar mór na Nollag. Páistí na tíre ar chipiní ag fanacht ar chuairt Dhaidí na Nollag fhéin.
Na Lampaí Pairifín
Maidin Lae Nollag fhéin bhíoidh an líon tí uilig ina suí le glaoch an choilig, agus iad á ngléasadh fhéin d’Aifreann luath na maidine sin. Siúl chun an tséipéil, roimh éirí gréine. Soilse lasta i ngach teach fan an bhóthair go dtí séipéal an Gheata Mhóir. Comharsanna ag beannú dá chéile. “Nollaig faoi shéan is faoi mhaise dhuit.” Agus “An bhail chéanna ort fhein is ar do chúram” mar fhreagra ar an mbeannacht sin. An Séipéal go breá geal ag solas geal-bhuí na lampaí pairifín. Beannachtaí na Nollag a ghuí ar Phobal Dé ag an Sagart Paráiste.
I ndiaidh an Aifrinn, theimis-ne gasúir amach ar fud na bhfud ar thóir an dreoilín, nó dúinne, bhí tábhacht leis an searmanas céanna sin, nó bheifí ag súil go mbeadh dreoilín linn agus muid ag dul amach ar fud na mbailte an lá dár gcionn, Lá an Dreoilín, agus muid ag dul ó theach go teach ag lorg pingneacha leis an dreoilín a adhlacadh!
Up with the Kettle!
Suas leis an gciteal, agus síos leis an “Pan”,
Is tabhair dúinn do dheirc, i gcuimhne an “Wran”.
Cuairt á thabhairt ar thithe na gcomharsan. Amhráin á gcanadh. Dánta scoile á n-aithris, agus steipeanna rince á gcaitheamh ar urláir chré. Ó! a chara na gcarad, nárbh ’in iad na laethe? Nárbh aoibhinn bheith beo, agus óg, na laethe úd? Geallaimse dhuit é, nach raibh aon trácht na laethe úd ar “chúlú eacnamaíochta” nó ar thada dá shórt. Bhíomar uilig bocht, agus muid uilig sa mbád ceanna. Ach, nach raibh ár muintir fhéin linn, agus nach raibh pobal carthannach, cineálta, cairdiúil, thart orainn, agus nár leor sin dúinne gasúir an tráth úd.
Le críoch a chur le píosa seo Sheachtain na Nollag, ba mhaith liom “Nollaig faoi shéan is faoi mhaise a ghuí oraibh uilig, agus go mbeirimid beo ar an am seo arís. Sea, agus gura seacht fearr a bheas chuile mhac a’ pheata dinn faoin am sin……………..
.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
Cloch ar a Charn
.
Laoch eile ar lár
.
Trom anocht croí éigeas Osraí,
Millteach mór a chaill,
Fear dána eile sínte, caillte,
Fleasc a cheirde sciobtha ar fán.
.
Tobar eolais, Foinse eagna,
Crann taca Gael go hiomlán
Laoch sa bhearna in am an ghátair,
Ár gcosaint tréan ar scrios is ár.
.
Cé sheasfaidh feasta sa bhearna bhaoil dúinn,
Nuair a thiocfaidh géar ar chine Gael?
Cé dhéanfaidh taighde, lenar gcás a scaoileadh,
Nuair a dhéanfar ionsaí ar ár n-aos léinn.
.
Mothóidh muid uainn thú, a Dhaithi oilte
Ag léiriú is ag cíoradh dúinn ciste an Léinn,
Nó ghlac tú chugat saorántacht ár Ríochta
Mar dhúthaigh ársa do chine ghil fhéin.
Solas na Soilse ag soilsiú na slí dhuit,
Is leaba gan chnaipe id chomhairse gach tráth,
Scoláireacht is taighde dod mhealladh le héifeacht,
Anois agus choíche, go bruinne an bhrátha.
.
.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad
Na Cait, go deo!
I Magh Nuad a bhí mé fhéin Lá na Craoibhe. Chaith mé scathamh ag ullmhú chuile shórt, sa chaoi go mbeadh suíochan deas compórdach in áirithe dhom, os comhair an telefiseáin, nuair a thosódh an pleancadh. Ba bheag rud i bhfoirm amhrais a bhí neadaithe i gcistin m’aigne, an mhaidin cheannann chéanna sin. Cinnte, bhainfeadh na Cait an cúigiú Craobh as a chéile agus scríobhfadh siad a n-ainmneacha i rolla glórmhar na staire, an lá cinniúnach sin! Tuige nach mbainfeadh? Nár dhein siad an beart bliain ó shoin? Agus má dhein, nár luigh sé le réasún go bhféadfadh siad an cleas céanna a imirt arís i mbliana?
Bhí mé socraithe i mo shuíochán tofa, go breá luath. Mé ag éisteacht leis na saineolaithe ag cabaireacht leo agus iad ag dearbhú os comhair an tsaoil, gur chreid siadsan freisin, go mbeadh an lá ag an Cait s’againne. Ba mhil bheach dom chluasa na briathra céanna sin an lá meala úd.
Na Deasghnátha gnácha
Ba ghearr ansin gur cuireadh tús leis na deasghnátha réamhchluiche. An tUachtarán ar an bhfód, an Banna Ceoil, Amhrán na bhFiann, agus máirseáil na bhFóirne os comhair an bhreis is ceithre scór míle duine, a bhí bailithe ar an bhfód, leis an gCluiche Craoibhe sin san Iomáint a fheiceáil. Ansin na himreoirí ag dul chun a n-áiteacha tofa agus iad ag fáil réidh don chluiche. Corr-bhéic gaisce agus misnithe ón slua. An sliotar á chaitheamh isteach ag an réiteoir, agus bhí Craobhchluiche 2010 faoi lán tseoil.
Bhí mé ag ceapadh fós go mbeadh an bua ag na Cait. Nach raibh na hiománaithe a ceapadh a bheith gortaithe, nach raibh siadsan ar an bhfód, leis an mbua sin a chur in áirithe dóibh? Ba ghearr áfach go raibh gaisce á dhéanamh ag na Tiobraidigh ar an bhfaiche imeartha. Bhí an dabht beag sin ag dul i méad i gcistin m’aigne, ach nach raibh neart ama fágtha fós ag na Cait, le cor in aghaidh an caim a thabhairt dá gcéilí imeartha? Sea, agus faoi leath-am, ní raibh ach poc báire idir an dá fhoireann. Bhí mé ag ceapadh fós go mbainfeadh na Cainnigh an cluiche cinniúnach sin.
Deoch shearbh na Díomua
Anois, níl fúmsa cuntas iomlán, buille ar bhuille, ar ar tharla le linn an chluiche cheanna sin, a thabhairt daoibh anseo, ach is féidir liom a rá, go mba ghearr go ndeachaigh sé i bhfeidhm ormsa, go raibh seans ann anois, nach mar a shíl mé, a bheadh, an babhta seo. Chuaigh na Tiobraidigh ó neart go neart, agus charnaigh siad na scóranna freisin, agus ba é deireadh an scéil é nó gur éirigh leo curaidh na bliana seo caite a chloí.
Bhuel, bhí sé éasca go maith dul chun cainte liomsa ar feadh tamaill ina dhiaidh sin, ach ansin, rinne mé athsmaoineamh ar an scéal, agus ba ghearr gur cuireadh ar mo shúile dom, go raibh ardmholadh tuillte ag na Tiobraidigh, agus i ndáiríre, go raibh éacht, agus gaisce nár bheag, déanta acu ar Phairc na hImeartha. Go maire siad a mbua, agus fad saoil ag chuile dhuine de na himreoirí a thóg ár gcroí, lena ngaisce, agus lena scileanna, amuigh ansin ar Pháirc an Bháire. Sea, agus sílim, gur mar sin a bhreathnaigh bunús na gCainneach ar bhua Thiobraid Árann i gCraobhchluiche na bliana seo 2010.
Comhbhrón agus Comhghairdeas
Ach, le críoch a chur le píosa na seachtaine seo, ba mhaith liom, i dtosach báire, comhbhrón a dhéanamh le foireann Chill Chainnigh, ar ócáid na díomua seo, ach ag an am gcéanna ba mhaith liom comhghairdeas a dhéanamh leo, as a scileanna, as a bhfearúlacht, as a misneach, agus as a ngalántacht. Mo chuidse de, thug an fhoireann chéanna seo pléisiúr agus sásamh dom, thar thréimhse fhada. Nár mhinic a thóg siad mo chroí lena ngaisce? Nár mhinic a d’éirigh leo áthas a chur orm, toisc gur shocraigh mé im aigne, blianta fada ó shin, saorántacht Osraí a bhaint amach dom fhéin, agus mo dhánsa a cheangal le dán an phobail ársa, bhródúil seo, agus bíodh go mba fhear peile mé ó dhúchas, ba ghearr an mhoill orm sa dúiche seo, go dtí go raibh mé im’ thacaí díograiseach ag Foireann Iomána Chill Chainnigh. Sea, agus mar dhuine a chuir aithne ar Bhrian Mac Óda, blianta ó shoin, i gColáiste Chiaráin, caithfidh mé a admháil gur chuir mé suim, agus dhá shuim, i ré Bhriain mar Bhainisteoir ar an bhfoireann cháiliúil sin, go nuige seo, ach go háirithe.
Tuilleadh le teacht…..
Ach, nach féidir linn uilig a bheith cinnte go mbeidh tuilleadh le clos againn faoin bhfoireann iontach s’againne, agus faoina mBainisteoir oilte, cáiliúil, sciliúil. Agus tá súil agam go mbeidh deis ag na Cainnigh deoch na bua a ól as Corn Mhic Charthaigh arís, gan aon ró-mhoill.
.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
.
E a c h t r a i g h D ú i n n 3 0 .B.
.
*****************************
.
Sa ghála deiridh, labhair mé faoin chaoi ar shhocraigh mé éirí as an tsagartacht, agus filleadh arís ar shaol an tuata. Cheapfá nach mbeadh sé ró-dheacair a leithéid a dhéanamh, agus dár ndóigh, ní bheadh mórán deacrachta ag baint le cinneadh dá leithéid, sa lá atá inniu ann, ach saol eile ar fad a bhí i dtreis anseo, sa bhliain 1950. Ag an am sin, bhí gradam faoi leith ag gabháil leis an tsagartacht, agus ní hamháin go dtugtaí urraim agus onóir don duine fhéin, ach bhí an oiread céanna urrama agus onóra ag dul dá mhuintir, agus dá phobal, fiú. Níor dhuine príobháideach a thuilleadh é an t-ábhar sagairt, ba chuid dílis feasta é dá phobal, agus nuair a d’éireodh a leithéid de dhuine as an tsagartacht, chuir sé sin isteach ar an bpobal uilig, gan trácht in aon chor ar a mhuintir, nó ar a ghaolta fhéin. Leor a rá, mar sin, nach raibh sé chomh héasca sin ar fad, an tráth úd, filleadh ar do dhúchas id shagairtín, nó i do shagart millte. Ba chineál masla é, nó chonacthas do dhaoine gur diúltaíodh duit, cuma má shocraigh duine fhéin ar éirí as, dá dheoin fhéin, nárbh é an dá mhar a chéile á? D’fhág sé na sagairt!
.
B’in iad na smaointe a bhí do mo chrá, is do mo chéasach, ar feadh scathaimh mhaith sul ar fhág mé an Chliarscoil, ach ar deireadh, rinne mé suas m’aigne, tar éis dom chuile shórt a chur sa mheá, agus ón bpointe sin amach, níor lig mé do na cúrsaí sin cur isteach go ró-mhór orm. Tuigeadh dom, nach raibh an dara rogha agam, ach éirí as. Nílim á rá anois, go raibh sé éasca, uaidh sin amach, nó ba chuid dem’ shaol é an traenáil sin don tsagartacht, agus caithfidh mé a admháil freisin, gurbh í an traenáil chéanna sin a mhúnlaigh mé, agus a shocraigh prionsabail, agus béasa beatha, sa chroí istigh ionnam.
Ar deireadh thiar, tháinig an lá mór. Bhí mé liom fhéin, i ndeireadh na dála. Ní raibh éinne ansin le teacht i gcabhair orm, leis an ualach buartha sin a roinnt liom. Tógadh i ngluaisteán chun stáisiún na traenach ag Iúr Chinn Trá mé. Fágadh ansin mé. Bhí léim dhroichead na n-alt caite agam. Agus leis an scéal sin a dhéanamh níos measa fós, bhí de nós ag an gComhluadar s’againne, an SMA, ar dhein mé tagairt go minic cheana dó, bhí de nós acusan, droim láimhe a thabhairt leis an té a d’fhágfadh an Comhluadar sin. Moladh dóibh, ina mbunreacht, gan aon bhaint a bheith acu feasta, leis an té a d’imíodh uathu. Moladh dóibh, gan aon pháirt a bheith acu feasta leis an té a bhainfeadh a láimh den chéachta. Caithfidh mé a admháil anois, gur chuir an nós sin isteach go mór orm, agus caithfidh mé a admháil freisin, gur tuigeadh dom, chuile lá riamh, go mba fhrithChríostaí, amach is amuigh, an nós é. Ach b’in an nós, agus geallaimse dhuit é, nár bhris mo chomhleacaithe fhéin an nós céanna sin, ach chomh beag le héinne eile. Sea, mh’anam, agus anuas go dtí an lá atá inniu fhéin ann, ní raibh aon teangmháil, gurbh fhiú trácht air, idir mé fhéin agus mo chomhleachaithe, dá bhféadfainn sin a thabhairt orthu, bíodh go raibh tarraingt ar naoi mbliana caite ag cuid againn i bhfochair a chéile, trí shonas, is trí dhonas, trí bhuairt, is trí lúcháir, trí shoineann, is trí dhoineann, ach nach ‘in an saol agat a mhiceo!! I ndáiríre, ní raibh á dhéanamh acu, ach faoi mar adúradh leo, agus nach cuimhin libh scéal an Nóibhísigh a chuir na plandaí bun os cionn! Nach bhfuil do sháith ansin agat!
.
Nár bhrónach, uaigneach, gruama, an turas abhaile dhom é, ó Chliarscoil Dhroim an tSín, go baile na Droime in Iorras? Geallaimse dhuit é, gur chaitheas laethe níos sona, sásta, lúcháirí, ná an lá céanna úd, is mé ag taisteal siar abhaile go hIorras. Conas a d’éireodh liom thiar? An bhfearfaí fáilte romham? Céard faoi na comharsanna? Cad a dhéanfainn in aon chor anois, nó anuas go dtí an pointe sin, ní raibh ach ród amháin romham, dár liomsa, ach anois, bhí an bealach sin crosta ormsa feasta, ach bheadh am agam, ar ball, leis an bhfadhb sin a scaoileadh. Nach rabhas óg, láidir, misniúil, ag an am, agus mé réidh deighleáil le cás ar bith, dá dheacra é.
.
Trí Bhaile Átha Cliath sea chuas, agus caithfidh mé a admháil dhuit anseo, go mbíodh áthas orm, chuile bhabhta, nuair a thuirlingínn de thraein an Tuaiscirt, ag Stáisiún Shráid Amien. Níor thaise don bhabhta sin é. Sea, bhíos ar ais i dtír na muintire, bíodh go raibh píosa le dul agam fós, sára n-aireoinn cré Iorrais faoi mo spága arís. In Earrach na bliana 1950, a tharla na heachtraí sin, ach filleann siad orm anois, chomh glé, glas, glinn, is dá mba inné a tharla siad, a chéaduair!
.
Chaith mé oíche i mBaile Átha Cliath, agus an mhaidin dár gcionn, bhí mé réidh chun bóthair arís le giolc an ghealbhain, agus tar éis lá a chaitheamh ag taisteal, shroich mé Béal an Átha, cois Muaidhe, an oíche sin, agus chuir mé fúm ansin, sa Néifin, an oíche sin, agus an mhaidin dár gcionn, fuair mé síob amach go Béal an Mhuirthead ar veain an Phosta. Ní raibh sé ró-dheacair agam ansin mo bhealach a dhéanamh abhaile ó Bhéal an Mhuirthead, agus gan aon ró-mhoill, bhí mé ar ais sa bhaile, agus murar cuireadh fáilte Uí Cheallaigh romhamsa, an mhaidin sin, bhuel, ní lá fós é! Bhí mo Dhaid is mo Mham ina gcéad cuid thart orm, agus chuile iarracht á dhéanamh acu, a chur ina luí ormsa, go raibh na múrtha fáilte á gcur acu romham abhaile. Chuir an fháilte sin faoi gheasa mé, agus ón nóiméad sin amach, ní raibh amhras orm riamh faoi dháiríreacht na fáilte céanna sin. Nílim ag maíomh anois go raibh sé éasca agamsa, teacht isteach arís ar rithim agus ar cheol an tí s’againne, i mbaile na Droime, nó bhíos ró-fhada ar dheoraiocht, chuige sin. Bhíos ró-fhada scartha óm mhuintir, agus nósanna agus béasa strainséartha pioctha suas agam. Bhí chuile shórt as compás, mar adéarfá. An seomra seo ró-bheag, na fallaí ró-íseal, agus na hurláir ró-gharbh. Bhí mé millte, tríd is tríd, ag an timpeallacht inar chaith mé, tarraingt ar dheich mbliana. Níor tháinig an cineál saoil sin, a chleacht mé i rith na mblianta fada sin, leis an gcineál saoil a bhí á chaitheamh ag mo mhuintir fhéin. Bhí mé im éan cuideáin i measc mo mhuintire fhéin, sea, agus thógfadh sé roinnt mhaith ama leis an scéal sin a chur ina cheart arís, sé sin, dá mbeadh a leithéid indéanta, in aon chor. Bhíos-sa tagtha ar shaol an chomhthionóil, mar adéarfá. Ach, níorbh iad na deacrachtaí sin na clocha ba mhó ar ár bpaidrín, an mhaidin áirithe sin, in Earrach na bliana 1950, i lár na haoise seo caite. Rinneamar ár gcomhrá go béasach, cairdiúil, gramhar, ach má dhein fhéin, bhí fhios againn uilig, go raibh an dochar déanta, agus nach mbeadh cúrsaí riamh go deo arís, faoi mar a bhí, sular fhág mé an baile, le dul sna sagairt, a chéaduair. Bhris an scaradh sin sreang an imleacáin, agus d’fhág an Eaglais lorg a láimhe orm, lorg nach bhféadfaí a chealú, choíche. Thóg sé blianta orm glacadh go huile is go hiomlán le fírinne an ráitis sin, ach, bhain na cúrsaí sin uilig leis an todhchaí, agus ní raibh muid fiú ag smaoineamh ar a leithéid, an tráth sin.
.
Bhain deacrachtaí lem’ ionad feasta sa chlann, chomh fada is a bhain sé liomsa, ach go háirithe. Tháinig mé abhaile chucu im dhuine uasal, mé gléasta suas im chulaith Domhnaigh, fhad is a bhí chuile dhuine eile sa teach gléasta ina n-éadaí oibre. Ní fhéadfainn fanacht cois tine, an lá ar fad, im shuí ar chathaoir, im dhuine uasailín. Bhí obair le déanamh. Bhí síolta le cur, móin le baint, aoileach le scaradh, agus diaidh ar ndiaidh, rinne mé iarracht teacht isteach ar na graithí céanna sin. Sílim go bhfaca na múinteoirí, i Scoil na Cille Móire Iorrais, an cás ina raibh mé, agus tháinig siadsan i gcabhair orm. Tharla ag an am áirithe sin, go raibh múinteoir sealadach ag teastáil uathu, agus d’iarr siad ormsa an post sin a líonadh, ar feadh scathaimh. Bí cinnte go raibh mé fhéin lán-tsásta tabhairt faoin bhfiontar sin. Bhailigh mé mo chip is mo mheanaithe, agus bhíos ag doras na scoile go breá luath, an mhaidin dár gcionn.
.
B’fhéidir go bhfuil mo sháith ráite agam don tseachtain seo, ach críochnóidh mé an scéal seo, sa chéad ghála eile. Bí liom an tráth sin, nó tá mé cinnte go gcuirfidh tú spéis ann.
.
*************************
Peadar Bairéad.
*************************
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
by Peter Barrett | 2017/04/04 | Uncategorized
E a c h t r a i g h D ú i n n
Caibidil 5
.
Is beag nach bhfuil mé críochnaithe anois le mo chuimhní ar Choláiste an Chroí Ró-Naofa, Béal an Átha Fhada, i gContae Mhaigh Eo. Ach caithfidh mé a admháil dhuit, a léitheoir, go bhfuil leisce áirithe orm fós, an tseanáit sin a fhágáil taobh thiar díom, nó ba ansin a chaith mé dhá bhliain órga de laethe geala m’óige, agus bíodh go raibh mé scartha ó mo chine, agus ó mo mhuintir, agus bíodh nach raibh aon arán saor le fáil agam san áit chéanna sin, mar sin fhéin, is geal lem chroí na cuimhní a ritheann chugam fós, aniar as an tréimhse sin de laethe m’óige.
Sa chaibidil seo, is amhlaidh a phiocfaidh mé amach eachtraí, nó cuimhní, áirithe, a tharla le linn dom bheith im mhac léinn sa Choláiste breá sin. Ba é an chéad rud a chuaigh i gcionn ormsa, nó an scoil fhéin. B’fhathach de theach, amach is amuigh, é, agus é galánta, dea-dheartha, dea-dhéanta, ó bhun go barr. Ní raibh tada dá leithéid feicthe agamsa, ar mo shúile cinn, le mo bheo roimhe sin. Is amhlaidh a d’fhás an t-áras taibhseach sin suas as an mbán glanbhearrtha, a bhí leagtha amach os a chomhair amach, agus faiche a bhí bearrtha go bun na dúide, thart air. B’in mar a bhi sé an chéad lá ar leag mise súil air, i Meán Fómhair na bliana, 1940. Ach níor sheó go dtí é san Earrach, nuair a bhíodh an fhaiche sin ar fad ina brat órga ag lusa luascacha an chromchinn, agus iad leagtha amach ina mbuíonta, agus ina gcipí, faoi mar a bhí na saighdiúirí socruithe, ullmhaithe. do chath Waterloo. Is dócha go ndéarfadh duine gur bheag a bhí le déanamh ag daoine sna laethe úd fadó, faoi rá is go gcaithfidís a ndúthracht ag plandáil na lusa cromchinn ar an dóigh neamhghnách sin, ach beatha dhuine a thoil, mar adeireadh an seandream fadó, agus nach acu a bhí an ceart. Agus lena chois sin, nár bhoc mór, amach is amuigh, é an t-únaeir, an Cunta Llewellyn De Bláca fhéin, oidhre na mBlácach i Cloghballymore House, i gContae na Gaillimhe, a bhronn a thithe agus a thailte ar na Misin Choigríocha. Rinne mé cur síos cheana daoibh ar an leagan amach a bhí ar an gColáiste, ar an dtaobh istigh, ar na seomraí, an Bhialann, an Suanlios, an t-Aireagal, agus an Halla Mór Staidéir, agus níl fúm a thuilleadh a rá anseo fúthu sin, ach b’fhéidir nárbh aon dochar é, tagairt a dhéanamh, go sciobtha, anseo, do na faichí imeartha a bhí againn, i ngar don scoil. Chomh fada is a théann mo chuimhne anois, bhí péire páirceanna againn, mar pháirceanna imeartha, agus b’ansin a d’fhoghlaim mé fhéin, agus gasúir eile chomh maith liom, scileanna na gcluichí náisiúnta, mar cé go rabhthas dár dtraenáil do na misin choigríocha, bhí an náisiúnachas de dhlúth agus d’inneach i gcóras oideachais na tíre seo, ag an am sin. Agus, bíodh go raibh breac-eolas ag cuid againn ar na rialacha a bhain leis na cluichí sin, mar sin fhéin, bhí oiliúint agus traenáil sna scileanna cuí, ag teastáil go géar uainn. Níor imir mé fhéin mórán cluichí roimhe sin riamh, ach amháin na cluichí a d’imríomar cosnochtaithe, i gcoinne foirne Bhéal an Mhuirthead, nuair a bhain na “townies” na rúitíní agus na loirgne dínn, lena mbróga siopa, ach ba ghearr gur tháinig muid isteach ar na cluichí céanna sin, agus go raibh ar ár gcumas iad a imirt go seoigh.
Ba sa scoil sin an Chroí Ró-Naofa, a chuir mé aithne den chéad uair, freisin, ar na lámhainní dornála. Mar seo a tharla. Bhí sagart óg inár mbun, ag an am, agus is dócha go raibh suim faoi leith aige fhéin sa dornálaíocht. Bhuel, ní shásódh tada an fear céanna, go raibh cró dornálaíochta leagtha amach aige dúinn, agus ansin, rinne sé chuile iarracht ar scileanna na ceirde sin a mhúineadh dúinn. Is dócha gur tuigeadh dó, go mbeadh gá ag sagairt leis an scil chéanna sin, sa todhchaí! Ar aon chuma, ba bheag mo spéis fhéin sa chluiche chéanna sin, ach corruair, ní raibh aon dul as agam. Caithfidh go raibh mé contráilte go maith, na laeathe úd, murab ionann is anois! go háirithe, nuair a bhínn ag imirt cluichí, nó a leithéid. Bhuel, nuair a d’éiríodh idir aon bheirt againn, agus nuair a thagadh an sagart óg sinn orainn, i mbun troda, – agus thagadh, – meas tú céard a dhéanadh sé, le deireadh a chur leis an argóint?
Tá an ceart agat. Shocraíodh sé am faoi leith, agus bhíodh ar an mbeirt trodairí bheith i láthair sa chró dornálaíochta, ag an am spriocáilte, agus iad ullamh ina lámhainní dornála, le troid a dhéanamh os comhair na scoile ar fad, agus an sagart óg úd ina réiteoir ar an mbabhta dornálaíochta sin. Fanann cuimhne na laethe úd liom go dtí an lá atá inniu ann, agus is féidir liom boladh leathar na lámhainní a fháil fós im pholláirí, agus é chomh bréan inniu is a bhí sé breis is trí scór bliain ó shoin anois. B’fhuath liom fhéin na troideanna céanna sin, nó ba rud amháin é, troid a thosú nuair a bheadh rabharta feirge ar dhuine, ach níorbh ionann sin in aon chor agus troid a dhéanamh le gasúr eile, agus gan fearg, nó tada dá leithéid ort leis, agus an scoil ar fad ag breathnú orainn, agus dár ngríosadh chun troda, ach mhaolaigh sé go mór ar aon fhonn troda a bhí beirthe sa chnámh ionnamsa, geallaimse dhuit é. Ba chosúil é sin, dár liomsa, agus an chaoi a gcuireadh muidinne gasúir na madraí ag troid fado. Ba rud fuarchúiseach, amach is amuigh é, ach ag an am gcéanna, is dócha gur chabhraigh sé linn srian eicínt a chur ar ár bhfearg, sa chaoi gur mhúin sé dúinn, conas smacht agus guaim a choinneáil orainn fhéin, earraí a bhí chun ár leasa, sna blianta a bhí romhainn amach. Mar sin, maithim don sagart óg sin a dhúil mhallaithe sa dornálaíocht, agus sa bhfuil, dár linne, le linn m’óige-se. Chuireadh an sagart óg sin lá spóirt sa tsiúl dúinn, anois is arís, nuair a thógadh sé dornálaithe ó Chlub dornálaíochta i gCaisleán an Bharraigh isteach go Coláiste an Chroí Ró-Naofa, i mBéal an Átha Fhada, le comórtas dornálaíochta a eagrú eatarthusan agus gasúir an Choláiste. B’in an áit a mbíodh an fhuil, geallaimse dhuit é, ach i ndeireadh na dála, ní dóigh liom go raibh gasúr ar bith inár measc-na a chloígh leis an dornálaíocht, mar spórt, nó mar chaitheamh aimsire, fiú, ina dhiaidh sin.
Sea, geallaimse dhuit é, go raibh bealaí acu sa Choláiste sin, le smacht a chur i bhfeidhm ar ghasúir cosúil linne. Is cuimhin liom, go mbíodh sé de nós againn, freastal ar na boird, le linn na mbéilí, ar ár seal. Bhí buntáistí ag gabháil leis na ngnó sin, nó nuair a bhíodh a mbéile críochnaithe ag na daltaí eile, agus ag na sagairt freisin, d’imíodh siadsan chun an Aireagail, le cupla paidir a rá, agus d’fhanadh na giollaí boird sa mbialann, lena mbéile fhéin a chaitheamh, ar a sástacht. Anois, thugadh sin deis dóibh im, earra a bhí gann go maith ag an am, agus sólaistí eile freisin, a thógáil ó bhord na sagart, agus ba gheall le hór buí an t-im céanna sin i measc na ndaltaí, nó ní bhíodh le fáil acusan ach an margairín, earra nár thaitin leis na daltaí a raibh aon bheadaíocht in aon chor ag baint leo. Bhuel, tharla lá amháin, gur rugadh ar roinnt áirithe againn i mbun na hoibre sin, agus geallaimse dhuit é nár ligeadh saor gan pionós sinn. Ba é a dheineadar linn, nó gan aon bhricfeasta a thabhairt dúinn ar feadh seachtaine, agus leis an scéal a dhéanamh níos measa fós, chuireadar iachall orainn, an t-am sin a chaitheamh, ag gíotáil, os comhair na Bialainne amach, sa chaoi go raibh radharc iomlán ag chuile dhuine sa scoil orainn, agus tuiscint mhaith acu freisin, ar an fáth a bhí leis an bpionós sin a gearradh orainn. Is dócha gur múineadh ceacht eicínt dúinn an tráth sin freisin, ach níl mé cinnte amach is amuigh cén ceacht é. Déarfadh duine, b’fhéidir, gur múineadh dúinn nár chóir baint le cuid na gcomharsan, agus déarfadh daoine eile, b’fhéidir, gurbh é an ceacht a múineadh dúinn nó a bheith níos cúramaí, an chéad bhabhta eile! Bíodh do rogha agatsa, ach mo chuidse de, ní dóigh liom gur mhúin sé tada dhom ach fuath don chur chuige sin mar mhodh múinte, b’fhéidir, nó níor thaitin sé riamh liom, ó shoin anuas, duine ar bith a fheiceáil á náiriú go poiblí.
B’fhéidir gur mhaith le duine eicínt ceist a chur orm faoi chúrsaí gnéis, agus a leithéid, áit a raibh thart ar thrí scór ógánach teanntaithe istigh le chéile, agus gan comhluadar ban ar an “menu”, mar adéarfá, olc maith nó dona, agus sin ag tarlú tráth a raibh a gcuid hormón ag tabhairt trí léim táilliúra as a gcorp agus as a gcabhail sa chroí istigh iontu?
Bhuel, ba ghnáth-ógánaigh iad i ngach uile shlí, agus bíodh go raibh siad teanntaithe istigh sa Choláiste ar feadh bhunús na bliana, bhídís ar saoire sa bhaile ar feadh thart ar cheithre mhí, i rith na bliana, agus i rith an ama sin, bhíodh fáil acu ar chomhluadar agus ar chomhairle ban. Chomh maith le sin, bhíodh roinnt cailíní óga ag obair sa Cholaiste, rud a thugadh deis dóibh a ngairm chun na sagartachta a thástáil, agus dár ndóigh, bhí na ceathanna fuara ansin i gcónaí, leis an teaspach a bhaint as duine ar bith a bheadh ina ghátar sin! Ba dhéagóirí iad na hábhair óga sagairt sin, a raibh múineadh an tsagairt a chur orthu, gnó nach raibh, agus nach bhfuil, éasca, am ar bith, ach nuair a chuireann tú le sin óige na ngasúr, tuigfidh tú go raibh fonn níos mó orthusan, an tráth úd, éisteacht le dea-chomhairle ó dhaoine fásta, agus seans níos fearr ann, go ndéanfaidís dá réir. Ní gá dhom a rá, sna cúrsaí seo, nach dtabharfaí an dara seans do dhuine ar bith a gheofaí ciontach i mbreathnú thar chlaí na haontumhachta amach! Sea, ach tharlaíodh a leitheid corruair.
Cuimhne eile a fhanann glas liom, go dtí an lá atá inniu ann, agus déarfainn go gcuirfeá fhéin suim ann freisin.
Cén chuimhne atá i gceist agam anois, an ea?
An modh taistil a bhí againne, daltaí, agus muid ag dul i mbun na Meánteistiméireachta.
Agus cén modh taistil é fhéin?
“Jaunt”, mar a thugadh muintir Árann air, blianta fada ó shoin, agus b’fhéidir go bhfuil an focal céanna sin in úsáid ar Inis Mór, Árann, go dtí an lá atá inniu ann. Sea, Carr Cliathánach, b’in an modh taistil a bhí againn, le sinn a iompar ó Choláiste an Chroí Ró-Naofa go Caisleán an Bharraigh, turas de dheich míle, b’fhéidir, ó tharla nach raibh ionad scrúduithe dár gcuid fhéin againne, an tráth úd, agus bhí spás dúinn i St. Geralds College, i gCaisleán an Bharraigh. Is cuimhin liom fós, boladh an chapaill, agus torann an úim agus na gcrúb, agus muid ag bogadh linn, ar sodar, fan an bhóthair fhada sin. Thug an turas sin deis dúinn, ceisteanna a phlé agus a chur trí chéile, agus muid ag gluaiseacht ar ár sáimhín só chun an bhaile mhóir. Sea, b’in iad laethe geala na hóige, nuair a bhí ceol agus rithim aerach i ngach rud faoin speir, sea, agus taitneamh agus tairbhe le baint as gach aon cheo.
B’in iad na laethe, nuair a théadh muid ag siúlóid, chuile mhaidin, síos bóthar an Choláiste, go dtí dealbh Phádraig, ag bun an bhóthair sin, agus nuair a bhíodh an uain go breá, bhíodh radharc iontach, álainn, spreagúil, le fáil againn, ar Chruach fhíor-álainn Phádraig.
Ach anois, fágfaidh mé an tréimhse spreagúil, uaigneach, corraitheach sin, dem’ shaol taobh thiar díom, agus leanfaidh mé sruth na beatha, faoi mar a shil sé leis, ó laethe Choláiste an Chroí Ró-Naofa úd, ar aghaidh, agus déanfaidh mé iarracht, sa chéad ghála eile, cur síos ar Choláiste Sheosaimh Naofa, i Wilton, a bhí suite ar imeall Chathair Chorcaí an t-am sin, mar a raibh mé fhéin im’ mhac léinn sagartachta, ar feadh trí bliana corraitheacha eile.
English 
Gaeilge