le Peter Barrett | 2017/04/09 | Gan Chatagóir
.
E a g l a i s n a G i n i ú n a g a n S m á l .
Eaglais álainn
Ag taisteal trí Chaisleán an Chumair dhuit, d’fhéadfá dul thar Eaglais álainn dea-dheartha na Giniúna gan Smál, gan í a thabhairt faoi deara fiú, nó tá sí suite píosa isteach ón tsráid. Ach don té a bhíonn san airdeall, bí cinnte nach ngabhfadh seisean thart, gan spléachadh a fháil ar aghaidh chlasaiceach, mhealltach, Gotach, aolchloch, na hEaglaise céanna sin. Chuaigh crot na heaglaise sin i bhfeidhm go mór orm fhéin, nuair a leag mé súil air, den chéad uair, sa bhliain 1966, agus gheall mé dhom fhéin, go raghainn isteach ansin le paidir a rá, chomh luath is a gheobhainn an deis chuige. Tharla lá breá Samhraidh, roinnt blianta ina dhiaidh sin, go raibh ár gcuairt ar an mbaile álainn sin. Stopamar tamall i Sráid Chill Chainnigh, agus, de thimpiste, beagnach, chuamar thar an eaglais álainn sin arís. Isteach linn, agus geallaimse dhuit é, nach raibh a chathú sin orainne, nó bheadh sé deacair eaglais níos áille ná í a fháil, áit ar bith. Ar do bhealach isteach, tá dhá shliogán ollmhóra á n-úsáid mar umair uisce coisricthe. Is beag nach mbhainfeadh siad radharc na súl díot, lena méad, lena n-éagsúlacht, agus lena gcrot.
Bhí an taobh istigh den eaglais seo neamhghnách freisin, agus mhothófá atmosféar ciúin, urnaitheach, síochánta, ann, atmosféar a chruthaigh an foirgneamh fhéin, trí áilleacht ghloine dhaite na bhfuinneog, trí aontacht an troscáin sa Sanctóir, agus trí Thuras na gCros, gona ndealbha áille spreagúla, a tógadh cun an Chumair, ó thír na Fraince fhéin, fadó.
Tógtha ar dhúshraith an Chreidimh
Ba é William Deane Butler ó Bhaile Átha Cliath, a dhear an eaglais álainn seo. Leagadh an chloch bhoinn ar an 16ú Lúnasa 1844, ach níor cuireadh an chloch phréacháin uirthi, go dtí an bhliain 1854. Insíonn na dátaí céanna sin a scéal cráite, céasta, brónach, fhéin, dúinn, nó istigh idir na dátaí sin, tharla an Gorta Mór i dtír seo na hÉireann, agus gan dabht ar domhan, ba iad pingneacha na cosmhuintire, cuid mhaith, a thóg an foirgneamh álainn taibhsiúil seo, mar leacht cuimhneachán dá gcreideamh, in ainneoin an anró agus an ghorta a bhí á gcéasadh agus á gcrá, trí bhlianta úd a gcruatain.
Athchóiriú
Tamall ó shoin áfach, shocraigh pobal Chaisleán an Chumair agus a sagart paráiste, An Mons. Micheál Ó Riain, go raibh an t-am tagtha lena n-eaglais álainn a athchóiriú, agus chuireadar chun oibre le flosc, lena bhfís a réaladh do chuimhne a céad is caogadú bliain. Bhí teach pobail ar an láthair sin, roimh an eaglais álainn a sheasann ar an bhfód sin inniu. Sea, ní bréag ar bith a rá, go siúlann muid ar thalamh choisricthe, tráth thugann muid cuairt anois ar Eaglais álainn, athnuaite seo na Giniúna gan Smál. Rinne na Cumaraigh, a tháinig romhainn, an t-ionad seo a roghnú agus a choisricean, mar thalamh bheannaithe, ar a ndéanfaidís Dia na Glóire fhéin a adhradh agus a mhóradh, agus nach iontach an scéal é, go bhfuil an glún atá suas anois sásta a gcinneadh siúd a bhuanú i ndomhan an lae inniu, agus a n-oidhreacht siúd a fhágáil le huacht ag na glúnta a thiocfaidh ina ndiaidh.
Rachaidh mé suas go Teach an Rí,
Go hIonad coisricthe an Tiarna,
Mar a bhfaighidh mé síoth is grásta Dé,
Agus beatha buan na fírinne .
Ach, ní hé amháin gur theastaigh ón nglún atá suas anois, an oidhreacht seo a fhágáil le huacht ag na glúnta a thiocfaidh ina ndiaidh, ach theastaigh uathu í a fhágáil acu mar phéarla lómhar athnuaite, agus chuige sin, chuaigh siad i gcomhairle leis an ailtire eolgaiseach, an tUasal Michael O’Boyle, fear ar tugadh an chraobh dó, le déanaí, as ar dhein sé le hArdeaglais na hAiséirí i nDurlas Éile a athnauchan, agus faoina chomhairle siúd, deineadh chuile ghné den eaglais álainn sin a athchóiriú, a athmhaisiú, agus a athnuachan, sa tslí go bhfuil sí anois, chomh hálainn agus a bhí, an chéad lá ar coisriceadh í don Tiarna, sa bhliain 1854.
Saothair Ealaíne
Ach ní gá dhomsa an scéal ar fad a ríomh dhuit anseo, nuair a d’fhéadfá fhéin cuairt a thabhairt ar an eaglais álainn seo, le chuile shórt a fheiceáil duit fhéin. Ach caithfidh mé tagairt a dhéanamh do na pictiúir uilig leis an ealaíontóir, Anne Murphy ó Mhuine Bheag, a bhfuiltear le crochadh ar chúlbhalla an Sanctóra, ocht bpictiúr, ina léireofar na naoimh seo leanas, Pádraig, Bríd, Ciarán, Cainneach, Fearghal, Fiachra agus Oilibhéar, agus taobh leo sin, beidh Iognáid Beannaithe de Rís. Chomh maith leo sin uilig, beidh radharc mianadóireachta le Eugene Conway, ealaíontóir áitiúil, le traidisiún mianadóireachta na dúiche a chomóradh.
Is mór atá muid faoi chomaoin ag na daoine a bhí páirteach sa bhfiontar cráifeach seo.
.
.
le Peter Barrett | 2017/04/09 | Gan Chatagóir
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad
Fís na Ríochta
Nach minic an Críostaí ag caint faoi ‘Theacht na Ríochta’. Úsáideann sé an téarma sin chuile uair a ghuíonn sé ‘An Phaidir’, nó an Pater, faoi mar a thugann daoine eile air, nó sa phaidir chéanna sin, guíonn sé ‘go dtaga do Ríocht’ nó fiú, ‘go dtige do Ríocht’ faoi mar a chuireann an Connachtach é.
N’fheadar cén Ríocht a bhíonn i gceist acu sa phaidir sin?
Ríocht Dé, céard eile a bheadh i gceist acu, agus iad ag labhairt díreach leis an Athair fhéin?
Sea, ach céard é go díreach a bhíonn i gceist acu nuair adeir siad, ‘go dtaga do Ríocht’.
Guíonn an Críostai, sa Phaidir, go gcruthófar sochaí, ar an saol seo, a ghlacfadh le hAtharthacht Dé, agus a bheadh sásta ansin a thoil a dhéanamh abhus, faoi mar a tharlaíonn thall. Agus nuair a smaoiníonn tú air, nach é an dearcadh sin atá taobh thiar de chuile iarracht a dhéantar, ar an saol seo, ar dhán an daonnaí a fheabhsú abhus. B’fhéidir anois, nach mbeifí ag smaoineamh i gcónaí ar na fíricí atá taobh thiar d’fhealsúnacht na Paidre sin, ach ag an am gcéanna, b’aisti a d’fhás, agus a d’fhorbair, an fonn a bhíonn ar an ndaonnaí a chinniúint a fheabhsú abhus is thall.
Feabhsúcháin
B’fhéidir nárbh olc an tseift í anois, dearcadh ar feadh meandair, ar chuid de na hiarrachtaí a deineadh na feabhsúcháin sin a chur i gcrích.
Is dócha go bhféadfá a rá, go mba iarracht sa treo sin, chuile chreideamh, agus chuile chóras rialaithe, a cuireadh sa tsiúl ar an saol seo, ó laethe Ádhaimh agus Éabha i leith, fiú i gcás an chumannachais, ach i gcás na feallsúnachta sin, fágadh as an áireamh, ar fad, toise spioradálta an daonnaí, agus dá bharr sin, níor leagadh béim ar bith ar an saol thall. Dhírigh an córas sin iomlán a aire ar chruthú na ríochta abhus, mar a bhfaigheadh chuile dhaonnaí ar theastaigh uaidh, agus ag an am gcéanna, mar a mbronnfadh seisean, de réir a chumais, ar an ríocht chéanna sin. Ní call dom a rá, go mba é an Stát Cumannach réaladh na físe sin ar thalamh.
Ach i gcás na bpríomhchreideamh daonna, bíodh go mbaineann tábhacht leis an Ríocht ar thalamh, is tábhachtaí go mór fada dóibh, an Ríocht sa toise thall. Dhealródh sé, go bhfuil creideamh dá leithéid, de dhlúth agus d’inneach, san anam daonna.
Ó Ghlún go Glún
Breathnaigh ar an gcaoi ar síneadh an creideamh sin anuas chugainn, ó na glúnta a d’imigh romhainn. Mhúineadar córas iompair dúinn, córas a bhí bunaithe ar fhís úd na Ríochta. Ní call dom a rá, go raibh an córas iompair sin bunaithe ar dhá chloch bhoinn na Críostaíochta, sé sin, Grá Dé agus Grá na gComharsan. Déan an rud ceart. Ach, conas a aithnítear an ceart? Bhail, tabharfaidh do chroí istigh, nó do choinsias fhéin, freagra na ceiste sin dhuit. Tugadh le fios dúinn freisin, go mbeadh an Fear Thuas ag breathnú anuas orainn, agus go gcoinneodh seisean áireamh ár ngníomhartha i leabhar mór na gcuntas, agus go mbainfeadh sé úsáid as an leabhar céanna sin, Lá na Lice. Go bunúsach mar sin, ba é a bhí taobh thiar den gcóras sin uilig, nó Fís na Ríochta.
Clocha Boinn
Breathnaigh freisin mar a tharlaíonn inár scoileanna. Nach é an scéal céanna arís é? Grá Dé, agus Grá na gComharsan, mar chlocha boinn faoi eitic agus faoi fhealsúnacht oideachais pholasaí na scoileanna. Moltar an té a dhéanann dá réir sin, agus gearrtar pionós eigin ar an té a leanann iompar ar bith eile. Nach soiléir do chuile dhuine, go bhfuil difir mhór idir an saol a mholann na múinteoirí dá ndaltaí, ar thaobh amháin, agus an cineál saoil atá rompu amach, taobh amuigh de bhallaí na scoile, ar an dtaobh eile. Paidreacha; dea-iompar; Cothrom na Féinne; déan an mhaith agus séan an t-olc; á moladh mar bhóthar a leasa, don dalta, agus ag an am gcéanna, déantar chuile iarracht ar shochaí na scoile a fhorbairt ar na clocha boinn sin. D’fhéadfá a rá, go bhfuil Fís na Ríochta, mar fhórsa tiomána, taobh thiar de pholasaí úd na scoileanna. Nach ’in í sáinn an mhúinteora? É ag ullmhú an dalta do shaol amháin, agus gan fáil ar an gcineál sin saoil, sa domhan mór abhus, ach ag an am gcéanna, ullmhaíonn an t-ullmhúchán sin an dalta d’fhís na Ríochta.
Tír na nÓg
Is dócha go bhféadfá a rá freisin, go bhfuil saothair áirithe litríochta bunaithe, a bheag, nó a mhór, ar an bhFís chéanna sin, nó samhlaítear don údar, sochaí in a mbeadh chuile shórt de réir mar a d’iarrfadh do bhéal fhéin é a bheith. Saol gan deora, gan anró, gan chruatan; saol gan aois, gan éagóir, gan mháchail. Breathnaigh ar Thír na nÓg, i litríocht an Ghaeil, sa bhFiannaíocht, agus breathnaigh arís, ar Útóipe Sir Thomas More, agus feicfidh tú claonadh chun na Físe ag soilsiú trí na hAistí litríochta úd, bíodh nach ionann an dá rud, Fís na Ríochta, ar thaobh amháin, agus fís na n-údar éagsúil, a lean tóirse a gcoinsiasa fhéin, ar an dtaobh eile, ach ag an am gcéanna, seolann siad beirt fan bhóthar ár leasa sinn.
Nach breá an phaidir í….Go dtaga do Ríocht………….
le Peter Barrett | 2017/04/09 | Gan Chatagóir
Saolaíodh Áilleacht Uafar 8
Peadar Bairéad
(Anois, agus muid beagnach tagtha go deireadh bhliain seo chomóradh céad Éirí Amach na Cásca 1916, nár chóir dúinn súil a chaitheamh siar, le breith a thabhairt ar a bhFís agus ar a Saothar, agus nár chóir dúinn freisin, an tsúil eile a chaitheamh romhainn amach, féachaint céard tá le déanamh againne, Éireannaigh, san Aonú haois fichead seo, le feoil a chur ar chnámha ár bhFíse náisiúnta fhéin )
Bhuaileadar cos air!
Biodh go raibh cuimhne mhaith ag daoine fós ar eachtraí an Éirí Amach agus mise ag fás aníos in Iorras na nIontas, i bhfichidí na haoise seo caite, ag an am gcéanna, ba bheag fonn a bhí orthusan labhairt linne, páistí, faoin Éirí Amach céanna sin. Bhuaileadar cos air. ‘Tuige? adéarfadh duine, b’fhéidir? Nach fusa ceist a chur na ceist a fhreagairt, ach seans go bhfacthas do chuid acu, gur bheag baint a bhí ag an Éirí Amach céanna sin leosan fhéin nó linne. Nár rud é a bhain leis an gCathair? agus bíodh go raibh roinnt áirithe daoine a bhí báidhiúil lena bhfís, agus lena ndearcadh, níor mhothaíomar páistí, bladhairí ón dtine chéanna sin ag téamh anam nó spiorad an phobail thart orainn. Ach faoin am a raibh muid ag dul ar scoil, ba scéal eile ar fad é, nó d’fheicfeadh duine ar bith, ansin, go raibh fís agus spiorad na Cásca sin, dulta go smior na gcnámh sna múinteoirí a bhí dár dteagasc. Feicim fós, ar scáileán na cuimhne, an Máistir Ó Cróinín, agus é faoi lán tseol, ag eachtraí dúinne, scoláirí, faoi mhisneach agus gail na Laoch úd a d’éirigh amach, le cath a cur ar Impireacht Shasana, seachtain na Cásca 1916. Ba ghearr go ndeachaigh an fhís agus an spiorad céanna sin i bhfeidhm orainne freisin, go dtí gur taibhríodh dúinne fís náisiúnta an Phiarsaigh agus a lucht leanúna. B’in an t-am leis an bhfís sin a fhíoradh, nó is dócha go raibh tine na físe sin adhainte i gcroíthe an phobail, ag an am, ach de réir mar a chuaidh caitheamh sna laethe agus sna blianta, chuaigh an fhís sin i ndoiléire, agus ba ghearr nach raibh ann, do roinnt mhaith daoine, ach fís Útóipeach a ndéantaí óráidíocht fúithi laethe toghchánaíochta agus a leithéid, ach fágadh ansin gan choimhlíonadh í, ag fanacht leis an lá nuair a thiocfadh an tuar faoi thairingreacht úd an Phiarsaigh, mar adáarfá. Ach dár lena lán, ni raibh sa mhéid sin ach súil Uí Dhubhda le hArd na Riogh. Ag an am gcéanna, níor chóir dúinn bheith ró-dhian orainn fhéin, nó ar ár Rialtais thar na blianta fada, san idirlinn, nó ní ró-éasca an t-éacht é fís na Cásca a chur i ngníomh, go háirithe nuair a ligeadh faill a dhéanta sin tharainn, faill le feoil a chur ar chnámha na físe úd, in óige an Stáit, nuair a bhí tine an náisiúnachais fós beo, bríomhar, i measc bhunús an phobail. Le himeacht aimsire áfach, maolaíodh agus bearnaíodh géire an spioraid chéanna sin, nó chuaigh an pobal in achrann i ‘gcúrsaí a saoil laethúil, seachas bheith ar thóir físe na Cásca a réaladh, tráth a raibh coraí crua an tsaoil á gcrá, agus á gcéasadh, Domhnach agus Dálach, bliain i ndiaidh bliana. Anois, bíodh gur mar sin a bhí, ag an am gcéanna, ní dheachaigh an tine úd as ar fad i rith na mblianta fada sin, agus anois tá deis eile againn leis an dtine sin a adhaint arís le linn chomóradh céad seo Éirí Amach na Cásca 1916.
Nach mbíonn fonn ar dhuine, faoin am seo freisin, ceist a chur faoi’n chomóradh céanna sin? Cén toradh, i ndáiríre, a bhí ar Éirí Amach sin na Cásca? An mbeadh na daoine a chuaigh amach seachtain na Cásca 1916 sásta leis an gcaoi ar baineadh úsáid as toradh a n-íobartha? Tríd is tríd, déarfainn go mbeadh, nó is dócha gurbh é a theastaigh uathusan nó Poblacht a bhunú ina go mbeadh ar chumas Gaeil a n-iomaire fhéin a bhaslú feasta, b’fhéidir nárbh é – The noble house of their dreams – e, ach d’fhéadfaí é a athrú le himeacht aimsire. Ní dócha nár samhlaíodh riamh dóibh an cineál Poblachta a tógadh ar dhúshraith a n-iarrachtaí, agus a bhfíse, ach b’in scéal eile do ghlún eile. Anois, áfach, tá deis againne, agus cuimhne céad a n-iarrachtaí á ceiliúradh againn, breathnú, as an nua, ar an bPoblacht a fuaireamarna mar oidhreacht uathu, agus cibé athrú atá inmhianaithe, dár linne, a chur i gcrích feasta. Ní fís fichiú aoise a oireann anois, b’fhéidir, ach fís a d’oirfeadh don aonú haois fichead. Anois an t-am le súil a chaitheamh siar uainn, ach ag an am gcéanna, is tráth é leis an tsúil ghéar eile a chaitheamh ar ár ndán san aois a shíneann amach romhainn sa todhchaí. agus seo an t-am le stócáil a dhéanamh faoina chomhair sin.
Ceiliúradh faoi shéan is faoi mhaise dár muintir uilig i mbliain seo cheiliúradh céad Éirí Amach na Cásca 1916.
.
le Peter Barrett | 2017/04/09 | Gan Chatagóir
Bóithrín na smaointe, memory lane; so-mharfacht, mortality; talamh cuir, arable land; ar an gcéad ásc, in the first place; gleáradh, racket; Lá Coille, New Year’s Day; san athbhliain, in the new year; “Tatie Hokers”, potatoe pickers.
A t h b h l i a i n F a o i M h a i s e D h a o i b h
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad
An tráth seo bliana, téann seandaoine siar bóithrín na smaointe, mar tuigtear dóibh go bhfuil na blianta ag sleamhnú uathu ar nós na gaoithe, agus go bhfuil cloch eile ar a bpaidrín imithe trína méireanna, cloch nach bhfillfidh, agus is dócha go gcuireann sin a so-mharfacht fhéin i gcuimhne dóibh, mura n-éiríonn le tada eile sin a dhéanamh. Mo chuidse de, tuigtear dom nach ndéanann sé maitheas ar bith do dhuine, bheith buartha, brónach, faoi na cúrsaí sin, mar níl le déanamh aige ach ceirín den díchuimne a chur leis, agus é fhéin a ullmhú don bhliain úr atá ag síneadh roimhe amach, faoi mar a bheadh turas dúshlánach ag síneadh roimh oilithreach, á mhealladh, is á spreagadh, chun tosaigh arís.
Nuair a smaoiním fhéin ar an tráth seo bliana, téann mo chuimhne siar láithreach chuig an áit in ar rugadh mé, in Iorras Domhnann i gContae Mhaigh Eo, sea, siar chuig an tír úd a shíneann ó “Chnocán a’ Líne go dté tú go dtí an Fál Mór.” Smaoiním, i dtosach báire, ar an taobh álainn sin tíre, gona páirceanna loma, sceirdiúla; coinlíní anseo, agus iomairí bainte san áit eile; linnte uisce thall, agus sraitheanna féarmhara abhus; ach tríd is tríd, bhí a chuma ar chuile shórt nár ró-mhéith an talamh a bhí leata os do chomhair amach, bíodh go raibh chuile chosúlacht ar chúrsaí, go raibh dian-saothrú á dhéanamh ar aon talamh cuir, a bhí le fáil sna bólaí thart timpeall. Amuigh ar imeall na spéire, bhí na hoileáin feistithe go daingean i bhfarraige tóigthe, garbh, guagach.
New Year Memories
Ach, thar aon rud eile, smaoiním ar Oíche Chinn Bhliana, agus ar na nósanna agus ar na cleachtaí a bhain leis an bhféile suimiúil sin.
Céard iad na nósanna atá i gceist agam, an ea?
Bhí, ar an gcéad ásc, na nósanna dúchasacha, nósanna ar nós na rúin athbhliana a dhéantaí go forleathan, an tráth sin. Ba ghnáth-ábhar cainte é i measc na cosmhuintire, an tráth sin é.
“Cén rún athbhliana atá déanta agat fhéin don bhliain seo chugainn?”
“Bhuel, tá socraithe agam éirí as an diabhal píopa seo, sin má fhágann Dia an tsláinte agam.”
Déarfadh fear nó bean eile go raibh siadsan meáite ar dhul go hAlbain, le roinnt pingneacha a shaothrú san athbhliain, le seo nó le siúd a dhéanamh. Bhí nós eile i measc daoine, an tráth sin, fáil réidh le salachar na bliana a bhí ar an dé deiridh. Sea, ghlanaidís agus sciúiridís iad fhéin, sa chaoi go mbeidís glan, néata, ag dul isteach thar thairseach na bliana nua dóibh. Ní bhíodh daoine sásta aon airgead a chaitheamh Lá Cinn Bhliana, nó chreid siad dá ndéanfaidís go leanfaidís an nós céanna sin ar feadh na bliana a bhí rompu amach. Ó, mo dhearmad! bhí nós aisteach eile acu thiar inár measc an t-am sin freisin, agus b’in an pharáid tríd an mbaile, ag tosú ar bhuile an mheánoíche. Bhailíodh daoine óga an bhaile le chéile, i dtosach, agus duine ar bith a raibh aon chumas ceoil ann, bhíodh seisean ansin agus uirlis eicínt ceoil leis, agus ansin thosaíodh an ceol agus théadh an pharáid ó cheann ceann an bhaile, agus ceol agus glearadh ar siúl acu agus iad ag fáiltiú roimh an bhliain úr. Ar a mbealach ar ais, théidís isteach i dteach anseo is ansiúd agus chuirfí fáilte rompu, agus mhúchtaí a dtart tar éis tuirse na máirseála!
Foreign Customs
Chomh maith leis na nósanna sin, bhí in ár measc freisin, roinnt nósanna a tógadh isteach ón iasacht.
Conas a tharla a leithéid?
Bhuel! an t-am sin, théadh roinnt mhaith de mhuintir na háite go hAlbain le fataí a phiocadh d’fheirmeoirí móra na tíre sin. Ba spailpíní iad, agus ní gá a rá nach é saol an mhada bháin a bhíodh acu thall. Ní gá ach Tubaiste “Kirkintulloch” a lua, le sin a chur abhaile ar éinne a chaith seal ina “Tatie Hoker” thall. Ach ní chuige sin atá mé, ach chuige seo. Minic a d’fhanadh lucht pioctha na bprátaí thall ar feadh tréimhe i ndiaidh dóibh deireadh na bprátaí a bheith pioctha acu. Ag náibhíocht a théidís, de ghnáth, agus bhídís in Albain mar sin don bhféile is mó ag Albanaigh, sé sin, “Hogmaney”, nó Oíche Chinn Bliana, agus sa tslí sin, phiocadar suas nósanna Chinn Bhliana na tíre sin. Chaith m’athair roinnt mhaith blianta thall, le linn a óige, agus mar sin, níorbh aon ionadh go leagtaí béim faoi leith ar an “Hogmanay”, sa teach s’againne. Ba é nós an “First Footer” an chéad cheann de na nósanna sin, a chuaigh i gcionn orm fhéin, agus mé ag fás aníos thiar. B’in an nós a bhí acu fáilte faoi leith a chur roimh an chéad fhear a bhuaileadh isteach thar thairseach chucu Lá Coille. Anois, ná ceap go bhfuilimse ag rá go dtarraingeodh bean mí-ádh, nó droch rath, ar theaghlach, dá dtarlódh go mba í an chéad chuairteoir, thar thairseach isteach chucu, Lá Coille, ach nach bhfuil a fhios ag madraí an bhaile fhéin, gur mar sin a bhí cúrsaí in Iarthar na hÉireann, an tráth úd. Chonaic mé fhéin, le mo shúile cinn, beirt iascaire ag iompú ar a sála abhaile, toisc gur bhean an chéad duine a bhuail leo, ar a mbealach chun na farraige. B’in mar a bhí an saol an t-am sin. Bhaineadh fir óga leas as an nós sin, agus théidís timpeall an bhaile, sa chaoi go mbídís maith go leor, nuair bhíodh cúrsa an bhaile tugtha acu. Bhí col cúigir agam fhéin, agus bhí a nós fhéin aigeasean le fáilte a chur roimh an bhliain úr. Bhí seanbhuidéal gan tóin aige, agus thart ar mheánoíche, thagadh sé amach ag binn a thí agus shéideadh trí rois chluaisphléascacha as, – roiseanna a chuirfeadh an Barr Bua a shéideadh an Fhiann fadó, i gcuimhne do dhuine, – ag fágáil slán ag an tseanbhliain, agus ag fáiltiú roimh an bhlain úr, nós adeireadh sé, a d’fhoghlaim sé le linn a óige, agus nach raibh sé de chroí aige an nós céanna sin a bhriseadh, ar feadh a shaoil uilig. Tuigeadh dúinne go mba nós Albanach é an nós céanna sin freisin.
New Customs
Bhain na nósanna sin uilig le saol atá caite, caointe, adhlactha, anois, ach ní hionann sin is a rá nach bhfuil a nósanna fhéin ag daoine, sa lá atá inniu ann, nó tá, bíodh go bhfuil siad difriúil ar fad leis na nósanna a bhí acu fadó, ach ag an am gcéanna, feicfidh tú go bhfuil cosúlachtaí eatarthu freisin. Tóg mar shampla daoine ag séideadh adharca a ngluaisteán um mheánoíche Chinn Bhliana, nach cosúil é le nós mo chol cúigir? agus céard faoi nós na dtinte ealaíne a scaoiltear inairde sa spéir, agus na cloig a bhuailtear, le torann agus gleáradh a dhéanamh, le fáilte a chur roimh an bhliain úr? nach bhfuil cosúlachtaí idir sin agus an ceol agus an gleáradh a bhíodh ag óige an bhaile s’againne, fadó, agus iadsan ag fáiltiú roimh an bhliain úr, ina lá fhéin. N’fheadar an ndéanann éinne rún athbhliana sa lá atá inniu ann, ach déarfainn go bhfuil daoine ann a leanann an nós céanna sin freisin. Ach, nach cuma faoi sin, nó bíonn cineál eagla ar chuile dhuine againn agus muid ag buaileadh bóthair isteach trí chríocha úra na bliana nua. Mar sin, an tráth seo bliana, guímse rath agus séan ar chuile dhuine dem’ léitheoirí.
Athbhliain faoi mhaise dhaoibh uilig, agus gura seacht fearr a bheas muid uilig bliain ó anocht.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
le Peter Barrett | 2017/04/09 | Gan Chatagóir
E a c h t r a i g h D ú i n n
Caibidil 4
.
D’inis mé dhaoibh cheana, faoin chaoi a ndeachaigh mé go Coláiste an Chroí Ró-Naofa, i mBéal an Átha Fhada, cóngarach do Chaisleán an Bharraigh, i gContae Mhaigh Eo, Coláiste de chuid an SMA, agus chuir mé síos freisin, ar ár ngnáthlá oibre sa Choláiste chéanna sin. Bhuel, anois, b’fhéidir nárbh aon dochar é, cur síos a dhéanamh ar tharlúintí, agus ar eachtraí, a bhain dom, fhad is a bhí mé i mbun staidéir ansin. Caithfidh tú a chur san áireamh anois, nach raibh ionnamsa ach gasúr óg tuaithe, nach raibh tada den domhan mór feicthe aige roimhe sin, nó níor thaistil mé níos faide ná cúig mhíle slí ó mo bhaile dhúchais, baile na Druime, riamh roimhe sin. Bhí orm anois, aithne a chur ar thart ar leathchéad stócach, dem’ chomhaois, ó áiteacha éagsúla, ó cheann ceann na tíre seo, agus go fiú, nach raibh Gearmáineach amháin in ár measc, freisin. Bhí orm freisin, tosú ar pheil, iománaíocht, sacar, agus liathróid láimhe, a fhoghlaim agus a imirt. Agus gan sa mhéid sin, ach a raibh le déanamh agam mar chaitheamh aimsire! Ba é an príomhghnó a bhí idir chamáin againn i gColáiste an Chroí Ró-Naofa, nó staidear a dhéanamh agus ceird na sagartóireachta a fhoghlaim, le sinn a ullmhú mar mhisinéirí chun na hAfraice.
.
Ag breathnú siar ar na cúrsaí sin uilig anois, feictear dom go rabhthas ag súil leis an iomarca ar fad uainn. Ní raibh ionainn ach gasúir neamhurchóideacha, ach gasúir a bhí tugtha don diabhlaíocht, agus don chleasaíocht, go minic, agus bhíothas ag súil gur chóir dúinn a bheith chomh dea-iompair le manaigh oilte, dhiaganta, foirfe. Sea, caithfidh mé a admháil anois, go rabhthas ró-dhian ar fad orainn.
Céard a tharlódh dá ndéanfadh duine rud ar bith as an mbealach, an ea?
Bhuel, bí cinnte nach n-éalódh sé gan pionós a ghearradh air. Dá ndéanfadh sé rud as an mbealach ar fad, bhuel, chuirfí an ruaig abhaile air. Mura mbeadh a choir chomh holc sin ar fad, ansin, b’fhéidir go gcuirfí ag obair amuigh ar na bóithre, os comhair an Choláiste é, le linn an bhricfeasta, chuile lá ar feadh seachtaine, sin, nó chuirfí iachall air, dul ar a glúna, le hais an dorais, le linn an dinnéir, sa chaoi go ndéanfaí é a náiriú, agus ag an am gcéanna, go bhfágfaí gan a bhéile é!
Dá dteipfeadh ar dhalta freagra a thabhairt ar cheist a chuirfí air, le linn ranga, gheobhadh sé leadóg ag bun na cluaise, a bhainfeadh dá chosa é go minic, agus gan le déanamh aige ansin, ach ceirín cen dearmad a chumimilt leis an gcruatan agus leis an náire sin, iarracht a dhéanamh ar sheasamh suas arís, agus tabhairt faoin bhfreagra athuair. Sea, agus caithfidh mé a rá, nár rud annamh nó iontach é leadóg dá leithéid a fháil, le linn ranga, an tráth úd. Caithfidh mé a admháil freisin, nach ndeachaigh éinne de na múinteoirí a bhí agam, an tráth úd, i bhfeidhm go ró-mhór orm, ach ní hionann sin is a rá, nach raibh meas agam orthu, agus urraim agam dóibh, nó ní hionann sin is a rá, ach oireadh, nár fhoghlaim mé le fonn agus le fuadar uathu, nó rinne.
Bhí cúrsaí seanársa go maith sa Choláiste céanna, an t-am sin. Ní raibh cúrsaí séarachais thar mholadh beirte, d’fhéadfá a rá, agus ní raibh leictreachas, ná soláthar uisce, ar fáil ann, ach oiread. I gcás an uisce, is amhlaidh a bhí tobar fíoruisce, in aice an Choláiste, agus bhí caidéal os a chionn sin, agus bhíodh orainne, gasúir, chuile dhuine againn, ar a sheal, tamall a chaitheamh i mbun an chaidéil láimhe, a bhí socraithe acu os cionn an tobair sin, a chasadh. Sa tslí sin, líontaí an t-umar ollmhór a bhí socraithe ar dhíon an tí acu, agus chuirfeadh sin uisce ar fáil, ar feadh scathaimh eile, agus ansin, bheadh beirt eile ainmnithe dá seal siúd ar dhualgas pumpála. Sa tslí sin, ní fhágtaí sinn riamh gan dóthain uisce ar fáil do cibé gnó a bhí idir lámha againn.
I gcás an leictreachais, bhuel, ní bhíodh againn nuair a chuaigh mise ansin a chéaduair, sa bhliain 1939, ní bhíodh againn, mar fhoinse solais, ach na lampaí pairifín, agus arís, ba air na gasúir a thit an crann iad sin a lasadh, chuile thráthnóna, agus iad a mhúchadh, ar ball, nuair a bhíodh a ngnó déanta acu. An dara bliain a chaith mé ansin, bhíothas i mbun athruithe, nó bhí údaráis an Choláiste tar éis socruithe a dhéanamh, le muileann gaoithe a thógáil ar dhíon an Choláiste, agus chuireadh an muileann sin soláthar leictreachais ar fáil, don scoil ar fad. Ach céard a tharlaíodh, nuair nach mbíodh an ghaoth ag séideadh? Bhuel, bhí rang cadhnraí feistithe thuas in áiléar, agus dhéantaí an leichtreachas a stóráil iontu siúd, le linn stoirme agus gaoithe móire, nuair a bhíodh an iomaraca leictreachais a ghiniúint, le haghaidh lá na coise tinne. Chuir na hathruithe sin go mór le háiseanna na scoile, agus rinne cúrsaí solais i bhfad Éireann níos simplí, níos gile, agus níos fearr, dúinne.
Bhí feirm mhór ag an gColáiste, nó fuair siad sin le huacht ón gCunta de Bláca, a bhronn an t-árus agus an fheirm ar an SMA, i dtosach báire. Bhí stíobhard acu i gceannas ar an bhfeirm sin, agus tráth ar bith a thiocfadh sé crua ar mo dhuine, agus é ag titim ar gcúl leis an obair, nach raibh leathchéad ógánach scafánta ansin i mbun léinn, agus nach raibh sé éasca go maith iad a mhealladh ó na leabhair, le lá, nó dhó, a chaitheamh amuigh faoin aer, ag cur na bhfataí san Earrach, nó á bpiocadh sa bhFómhar, nó fiú nuair a bhíodh an t-arbhar á bhualadh san iothlainn, ag deireadh an Fhómhair, nach raibh sé an-áisiúil glaoch ar na spailpíní fánacha, leis an sclábhaíocht uilig sin a dhéanamh, agus nárbh é an bua ba mhó a bhain leis an ngnó sin uilig, nó nach gcosnódh sé pingin rua, leis an obair sin uilig a dhéanamh! Mo chuidse de, b’fhuath liom an obair sin i gcónaí. Ba rud amháin é an cineál sin oibre a dhéanamh sa bhaile, nó ní bhíodh an oiread sin le déanamh againn, tharla nach raibh againn ach feirm bheag, agus d’fhéadfainn sos a thógáil, am ar bith ba mhaith liom, ach sa Choláiste, ba scéal eile ar fad é, agus leis an scéal a dhéanamh níos measa fós, bhíodh múchadh ag gabháil dom go minic ag an am sin. Ní raibh cead ag gasúr ar bith seal a chaitheamh ag tomhas tairní, geallaimse dhuit é. Dá ndéanfadh sé a leithéid, bí cinnte go mbeadh air cuntas a thabhairt do dhuine dá shaoistí, ar ball, agus bí cinnte freisin, go ngearrfaí pionós cuí air, in am tráth. Céard faoi na gasúir eile, an ea? Ar thaitin an cineál sin oibre leosan? Bhuel, chomh fada agus is cuimhin liomsa é, ní raibh duine ar bith in ár measc a bhain taitneamh, nó toit, as na laethe fada sin, a chaitheamar inár spailpíní feirme, ach ag an am gcéanna, bheadh duine sásta cur suas lena leithéid, toisc gur thug sé sos ó na leabhair, agus ó na leadóga diabhalta sin dúinn, agus lena chois sin, thug sé deis dúinn aithne níos fearr a chur ar a chéile. Agus, fiú amháin, mura dtaitneodh an cineál sin oibre linn, ní raibh leigheas againn ar an scéal, nó bhíomar scoite amach ónár muintir, agus tuigeadh dúinn go mba chuid de thraenáil an tsagairt é, obair dá leithéid a chleachtadh, agus cur suas le beagáinín den chruatan, agus den anró, le sinn a thuaradh le hobair chrua na misinéireachta, agus caithfear a admháil go raibh a gciall fhéin ag údaráis an Choláiste, ag an am, nó ba shaol eile ar fad a bhí ann na laethe úd.
Adhmad a d’úsáidtí mar chonnadh i gColáiste an Chroí Ró-Naofa, an tráth úd, agus tuigfidh tú fhéin, go dtógfadh sé roinnt mhaith adhmaid le tinte na hinstitiúide sin a choinneáil ar siúil, ó cheann ceann an lae, agus ó sheachtain go seachtain, fhad is a bhíodh na hábhair sagairt sin uilig ag cur fúthu ann.
Cá bhfaigheadh siad an t-adhmad sin uilig, an ea?
Cé chuirfeadh an oiread sin adhmaid ar fáil dóibh?
An ceart ar fad agat! Na spailpíní fánacha céanna sin, ar baineadh úsáid astu leis na scoilteáin a chur, leis na fataí a phiocadh, agus leis an arbhar a bhualadh dóibh freisin, sea, agus leis an obair ghlantacháin uilig go léir a dhéanamh, istigh agus amuigh, saor in aisce, gan chlamhsán, gan sciolladh.
Ach conas a d’fhéadfaidís an t-adhmad sin a chur ar fáil don scoil ar fad?
Le stró, agus le hanró, geallaimse dhuit é. Bhíodh seal oibre againne san iarnóin, trí nó ceithre lá sa tseachtain, agus in áit bheith ag deisiú bóithre, agus bóithríní, agus ag tabhairt aire do na bláthanna, agus do na torthaí, thógtaí sinn amach chun na coille, agus bhí coillte fairsing go maith ar thailte an Choláiste. Thógtaí amach freisin, chuile ghléas a bheadh riachtanach le crainn a leagan, agus a ghearradh suas, agus a scoilteadh, ansin. Bhíodh oird, tuanna, toirisc beirte, agus dingeanna, againn. Bhíodh sagart inár mbun, agus bhíodh fios a cheirde ag an bhfear sin, gan aon agó, nó b’fhear é, a raibh na blianta fada caite aige ar na misin san Aifric, áit ar foilsíodh dó, go mb’fhearr lán doirn de cheird, ná lán mála d’ór, agus dá thairbhe sin, b’fhear é, a raibh chuile cheird ar a dheis aige, nó b’in mar a b’fhacthas dúinne é, ar aon nós. Thógadh sé dream againn leis chun na coille, áit a raibh cupla crann pioctha amach aige, roimh ré. Bhíodh chuile ghléas a bhí riaachtanach, á iompar ag na spailpíní. Dheineadh an “taoiseach” an crann a scrúdú, i dtosach báire, féachaint cén áit a thitfeadh sé. Chuireadh sé fear in airde ansin le rópaí a cheangal le craobhacha áirithe, agus shíneadh sé na rópaí, píosa fada amach ó bhun an chrainn, sa tslí nár bhaol do na gasúir a bheadh ag tarraingt ar na rópaí sin, nuair a bheadh an crann ar tí titime. Agus an méid sin déanta, thosaíodh sé ag oibriú na tua, go mbeadh eang dhoimhin gearrtha aige ar bhun an chrainn, thart ar throigh os cionn na talún. Thugadh sé seal dúinne, corruair, ag foghlaim ceird sin na tua, bíodh is nach raibh cuid againn ábalta fós ceol a bhaint as an ngléas céanna sin. Nuair a bhíodh an eang sin doimhin go leor, chuireadh se beirt againn ag obair le toireasc beirte, agus muid ag gearradh linn, san áit a raibh an eang gearrtha ag mo dhuine. Ní fhágtaí aon bheirt ró-fhada ar an dtoireasc beirte sin, nó ba dhiabhalta crua an obair í, bheith i mbun an ghnó sin. Tar éis cupla nóimead, chuirtí beirt eile isteach ina n-áit siúd, agus mar sin dóibh. Ar ball, nuair a bheadh an gearradh sách doimhin, dhingtí na gingeanna isteach sa ghearradh, agus dhéantaí iad a bhrú isteach sa ghearradh leis an ord, agus sa tslí sin, choinnítí an gearradh sách leathan leis an dtoireasc a oibriú ann. Ar ball, nuair nach mbíodh fágtha le gearradh ach píosa beag eile, ansin bhaintí úsáid arís as an dtua, le heang eile a ghearradh sa phíosa a bhí fós gan gearradh, nó sa tslí sin, dhéantaí deimhin de, go dtitfeadh an crann sa tslí a bhí ceaptha dó, ó thús. Ansin, an toireasc arís, ach ag an bpointe seo, thógadh fir na rópaí páirt sa ghnó, nó dhéanadís siúd na rópaí a theannadh, agus a tharraingt. Ba ghearr ansin go gcloistí giúnaíl agus scréachaíl ón gcrann, agus b’in an t-am leis an dtoireasc a sciobadh as an ngearradh, agus imeacht as an mbearna baoil chomh tapaidh is a bhí inár gcosa. Bhaineadh an crann mór searradh agus craitheadh as fhéin, agus ansin, go mall réidh, i dtosach, agus ansin, níos tapúla, agus níos tapúla fós, thiteadh sé anuas, agus le torann pléascach thuairteálfadh sé anuas ar an talamh. Bhristí agus réabtaí na géaga a bhí in íochtar, agus thionáintí roinnt mhaith acu síos tríd an talamh, rud a léiríodh dúinne chomh contúirteach is a bheadh sé, bheith san áit mhícheart ag nóiméad úd na titime.
Ba ansin a thosaíodh an obair i ndáiríre, nó bhí na mionghéaga le baint den chrann, agus na géaga troma le glanadh, agus ansin le gearradh. Ag an bpointe sin thosaítí ar stoc an chrainn a ghearradh leis an dtoireasc beirte, agus geallaimse dhuit é, go mba chrua, maslaitheach an obair í sin, do ghasúir nach raibh cleachtadh acu riamh ar a leithéid d’obair. Ach, nuair is crua don chailleach caithfidh sí rith, agus ba é an scéal céanna againne é, nó ní raibh an dara rogha againn, ach déanamh mar adúradh linn. Ní chaití tada ar leataobh. Choinnítí na cipíní le húsáid mar bhrosna, agus bhaintí úsáid as chuile phíosa eile den chrann, mar chonnadh don Choláiste, le tinte agus soirn a choinneáil sa tsiúl, ó cheann ceann na bliana. Nuair a bhíodh an chéad fháinne de stoc an chrainn gearrtha, chuirtí ar leataobh é, agus dhéantaí é a scoilteadh ina phíosaí, sách beag, le cur isteach i sorn, nó le húsáid ar thine. Leis an tua a dhéantaí an gnó sin, agus chomh luath is a bhíodh na smutáin sin réidh, bhí gnó eile le déanamh againne spailpíní, go háirithe acu siúd, nach raibh ró-oilte i mbun an toirisc, agus b’in na smutáin sin a iompar, ina ngabhálacha, isteach chun na cistineach, áit a ndéantaí iad a chruachadh, sa tslí go mbíodh carn mór den adhmad scoilte sin i dtaisce acu i gcónaí, le connadh a choinneáil leis na soirn ollmhóra a bhí á n-úsáid acu ansin.
Ar deireadh, shéidtí feadóg, agus b’in comhartha do na spailpíní go raibh sé in am dóibh filleadh ar an gColáiste arís, le dul ag déanamh léinn. Ach geallaimse dhuit é, go mbíodh muid tinn tuirseach, go minic, tar éis ár saothair amuigh i lár na coille craobhaí. Ach nuair a bhreathnaím siar ar an ngnó anois, feictear dom go mba chontúirteach, amach is amuigh, an gnó a bhíodh idir lámha againn, na laethe úd fadó, agus ní dóigh liom, go mbeadh ar ábhair shagairt an lae inniu déanamh mar a rinneamarna, agus b’fhéidir gurbh fhearrde iad é.
.
.
.
.
Gaeilge 
English