le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Éan beag ar iarraidh!
Peadar Bairéad
.
Le tamall de bhlianta anois d’fhás dlúthcharadas idir mé fhéin agus spideoigín álainn, péacach, a éilíonn seilbh dó fhéin ar thalamh mo gharraí beag cluthar fhéin. Níor chuir mé tada ina choinne san éileamh céanna sin, nó tá mé lánsásta an garraí céanna sin a roinnt leis. Tuigtear dom anois, gur bhreathnaigh sé ormsa mar ghiolla, nó mar bhuachaill aimsire, a bhí ag brath airsean le greim mo bhéil a shaothrú, trí leas a bhaint as a gharraí seisean. Dá bharr sin, choinníodh sé súil seabhaic ormsa, am ar bith a mbínn ag romhar nó ag giotáil liom, amuigh faoin aer, ag saothrú a ghabhaltais-sean. Ar an dtaobh eile den scéal, tá mé cinnte go mbaineadh sé taitneamh nár bheag as bheith ansin do mo mhaoirseacht, i rith an achair sin. Sheasadh sé ansin os mo chomhair amach, agus cuma na sástachta air, fad is a bhí sé ag scrúdú chuile scaobán cré a chaithinn uaim, agus é ag cur na súl géar tríd, ag súil le péist nó le héadáil dá leithéid a nochtú, tráth bhriseadh an chré bhog bhriosc. Nuair a tharlaíodh a leithéid, chaitheadh sé trí léim táilliúra ansin os mo chomhair amach, lena shástacht a chur in iúl dom.
Cluichí á n-imirt
Ghlacadh sé páirt liom freisin, i gcluichí eile, amuigh ansin sa gharraí. Dá mbeadh triomach mór ann i lár an tSamhraidh, théinn fhéin amach ag spraeáil braoinín uisce ar na bláthanna a bhí ag sleabhcadh sa teas mí-nádúrtha. Thagadh mo spideoigín bocht ar an bhfód, féachaint céard a bhí ar siúl agam, agus féachaint freisin, an mbeadh sé fhéin in ann leas ar bith a bhaint as mo chuid spraeála. Ligfinn dó teacht i mo chóngar agus ansin steallfainn scaird uisce ina threo, agus cé go bhfliuchfainn minic go leor é, ní chuirfeadh sin aon lagmhisneach air, nó rithfeadh sé ón uisce, ach ba ghearr go mbeadh sé ar ais arís go dubhshlánach, ar an bhfód, ag súil go scaoilfinn steall eile ina threo, agus é ag feadail go gear, feadh an ama agus ag léimnigh le mórtas nuair a d’éiríodh leis éaló óm’ urchar. Ach, bíodh go mbaineadh sé an–spraoi as cleas úd an uisce, b’fhearr leis go mór fada bheith ag fanacht ar na scaobáin chré a chaithinn ar an iomaire nuathógtha, nó d’fheicfeadh sé go soiléir, ansin os a chomhair amach, péisteoga breátha, ramhra, súmhara, faighte aige saor in aisce, trí bheith ag fanacht go foighdeach im chomhluadar.
Comhluadar Comharsanúil
Sea! Níl dabht ar domhan ach go mba bhreá comharsanúil an comhluadar é mo spideoigín aerach, agus ní gá dhom a rá go mbíodh sé ina aonair, chuile bhabhta, agus is dócha go raibh seisean den tuairim chéanna fúmsa! Ansin, cupla bliain ó shoin, gan fógra, gan rabhadh, d’imigh sé faoi mar a shlogfadh an talamh é, agus ní fhaca mé a thuilleadh é, thíos, thuas, nó thall. Ní gá dhom a rá gur mhothaigh mé uaim é, agus mothaím fós uaim é, nó ba bhreá spraoiúil, spóirtiúil an páirtí domsa é, moch nó déanach, amuigh ansin sa gharraí, agus caithfidh mé a admháil, nach mbíonn an fonn céanna garraíodóireachta ormsa uaidh sin amach. B’fhéidir gur mhaith leat an dáinín a chum mé, mar chaoineadh, dom spideoigín aerach sin. Bhuel! seo chugat é…..
Spideoigín caillte!
Ní fhaca mé mo chara ó laethe na Nollag,
Is mothaím uaim a chairdeas.
Thagadh sé chugam gach uile mhaidin
Ag éileamh a dhéirc’ is a fháltais.
.
Ba bheag é a mheas ar éin eile sa gharraí,
An lon, an gealbhan, nó an préachán,
Ach d’fhanadh leis fhéin, scartha ón ealta
Ag súil le héadáil mar dhéirc uaim.
.
Dá bhfeicfeadh sé faillí á dhéanamh ‘gam airsean,
Is mé ag tál ar dhruid nó ar chéirseach,
Léimfeadh go taghdach ar lic na fuinneoige
Lena mhíshástacht a léiriú os ard dom.
.
Slán agus beannacht go fóill leat, a chara,
A spideoigín álainn gan éalang.
Is ná raibh rath ar chat nó ar sheabhac
A sciob uaim mo spideoigín aerach.
.
********************************
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Súil siar
.
Peadar Bairéad
(This is a piece written in this column some nine years ago and considering the latest utterances about the future of the National Language, I thought it might be of some value to air it again.)
Carraig Seabhac
.
Ag léamh píosa faoi Chath Charriag Seabhac, (nó Carraig Seac, faoi mar a chuireann Amhlaoibh Ó Súilleabháin, dialannaí, é,) a bhí mé, ar na mallaibh, nuair a thánaig mé ar an gcuntas sin faoin ollchruinniú a bhí acu, thart ar an tráth úd, i mBaile Héil,
“ag cur in aghaidh deachú agus sraith teampaill”
faoi mar a chuireann an Dialannaí cáiliúil é. Féach mar a scríobh sé, faoi’n dáta,
8ú Iúil, 1832…
“Lá breá. Gealáin is scailíní. Bhíos ag comhthionól Bhaile Héil, láimh le Cnoc an Tóchair agus Carraig Seac. Bhí céad míle fear ann, an chuid is lú de. Bhí fiche míle marcach ann. Bhí fir Chontae Loch Garman agus Chontae Thiobraid Árann ag cur in aghaidh deachú agus sraith terampaill agus ag iarraidh pharliament do thabhairt thar ais go Baile Átha Cliath. Labhras i nGaeilge ann.”
Nár chorraithe an tráth é i stair na tíre seo, nó ba ghearr roimhe sin a tharla an marú úd i gcath Charraig Seac.
Óráid i nGaeilge
Féach an iontráil sa Dialann don,
15ú Nollaig 1831…
“Bhí marú mór ar Shliabh Breathnach láimh le Baile Hugúin inné. Deirtear gur maraíodh ocht nduine dhéag de na píléirí noch do bhí i bhfochair an Bhuitléarach ag friothálamh citations go cúirt an easpaig, mar gheall ar dheachú noch atá amuigh ag Hamilton, ministéir Chnoc an Tóchair. Tá dhá dhuine dhéag acu sínte marbh i gCill Mogeanna.”
Sea, rinneadh an cath sin, a tharla céad seachtó is cúig bliana ó shoin, a chomóradh i gCarraig Seac, ar na mallaibh, rud a thug an eachtra, agus an tréimhse staire sin chun cuimhne arís. Ach le filleadh ar an ollchruinniú úd i mBaile Héil, ba é an rud ba mhó a chuir ionadh orm fhéin nó go ndeireann an Dialannaí, Amhlaoibh Ó Súilleabháin fhéin linn, gur labhair sé leis an ollchruinniú sin i nGaeilge. Cé cheapfadh go raibh an Ghaeilge chomh beo sin sa dúiche sin an tráth úd, sa chaoi go bhféadfadh an Dialannaí cáiliúil fhéin óráid i nGaeilge a thabhairt don slua ollmhór sin i nGaeilge, agus nach féidir linn a bheith cinnte, nach ndéanfadh sé a leithéid, mura mbeadh a fhios go maith aige, go dtuigfeadh bunús na n-éisteoirí é? Sea, agus cuir le sin go raibh daoine i láthair ó cheithre Chontae, ó Chill Chainnigh fhéin, agus ó Thiobraid Árann, ó Loch Garman agus ó Phort Láirge freisin.
Choinnigh an tír an teanga
Chuaigh an teanga i léig i measc daoine sna Contaethe sin, san idirlinn, ach má chuaigh fhéin, ní dhearna na cnoic nó na gleannta; na haibhneacha nó na locha; na páirceanna nó na dúichí; dearmad ar an dteanga as ar ainmníodh iad, le sinsearacht. Níl le déanamh ag duine ach dul i dteangmháil leis an dtaobh tíre ina gcónaíonn sé, le fáil amach, cé chomh Gaelach is atá siad fós. Baineann daoine úsáid as na logainmneacha Gaeilge ina gcomhrá is ina seanchas, lá i ndiaidh lae. Nuair a chloiseann tú duine ag labhairt faoi Bhóthar na Manach, tuigeann tú láithreach, go bhfuil sé ag labhairt faoin mbóthar sin, faoi mar a labhraíodh riamh faoi, sea, agus céard faoin abhainn a sníonn tríd an gCathair álainn fhéin, “An Fheoir”, nach beag difir idir sin agus “The Nore”, faoi mar a thugtar uirthi i mBéarla? Sea, agus an baile ar deineadh tagairt dó thuas, Cnoc an Tóchair, nó i mBéarla Knocktopher, an-chóngarach dá chéile arís. Níl dabht ar domhan, ach go mba uafásacch an feall é, ár logainmneacha a bhascadh agus a bhearnadh, faoi mar a deineadh leo, agus arís, nárbh é an feall é, nuair nár deineadh iad a chur i réim arís, tráth raibh an deis ag an dtír a leithéid a dhéanamh?
Leabhar Owen Kelly
Arís, má thógann tú leabhar cosúil le “The Place-Names of County Kilkenny” le Owen Kelly, feicfidh tú ansin, cé mar a coinníodh an teanga fhéin sna logainmneacha. Nach minic a thagann duine thar logainm ina bhfuil focail cosúil le….garraí; gráig clais; bán; bóithrín; gort; poll; goirtín; páirc; droim; tobar; log; doire; rath, sceach, agus tuilleadh dá leithéid, agus ansin, ag gabháil leis na focail sin, le hainm iomlán a bhaisteach ar an áit, gheobhaidh tú focail eile, sa chaoi go ndéanann an péire focal sin carachtar leithleach áite a leagan os ár gcomhair, faoi mar a tharrlaíonn sna hainmneacha seo ….Goirtín na mBó, Poll a’ Chapaill, Gort na Móna, An Gleann Mór, Fíodh Ard, Garraí na Cruaiche, Cill Chiaráin, Gráig na Manach, Bóisín na gCloch, agus tuilleadh. Chuir mé spéis ar leith san ainm, Bóithrín na gCloch, mar nach é a ghlaoitear air, de ghnáth, nó Bóisín na gCloch, agus nach suimiúil mar a dhéantar “s” den “r” caol, sa chomhthéacs sin, Tharlaíonn an rud céanna i gcás an fhocail “Máire”, agus tuilleadh. Déantar an cleas teanga céanna díreach, thíos i gContae Mhaigh Eo, thart ar an áit a bhfuil an trioblóid go léir, na laethe seo, idir na hIorrasaigh agus Muintir Shell.
Feasta, mar sin, bímis ag éisteacht leis an taobh tíre, agus í ag labhairt linn i nGaeilge, agus muid ag gabháil thar bráid, cuirimis cluas orainn fhéin, agus tugaimis aird ar a bhfuil le rá aici, nó is uaithi a shíolraigh muid, is ar tháinig romhainn. Sea, mh’anam, tá an Ghaeilge coinnithe beo fós ag cnoc is ag gleann, ag gort is ag cuimín, ag bóthar is ag bóisín, éistimis leo, agus tugaimis freagra orthu ina dteanga dhúchais fhéin.
.
.
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Leabhar Neamhghnách
.
Peadar Bairéad
The Absolutist………………céadchló……………….2011
By
John Boyne……………………………………………….£12.99
.
Údar Éireannach
Leabhar eile againn anseo ó pheann líofa an údair Éireannaigh seo, John Boyne, an té úd a thug The Boy in the Striped Pyjamas dúinn, tamall de bhlianta ó shoin. Sea, agus nach cuimhin libh leabhar breá eile dá chuid, leabhar mór-ráchairte eile, ‘The House of Special Purpose’, leabhar a chuirfeadh a léitheoir faoi gheasa, le feabhas agus le hinchreidteacht na scéalaíochta ann. Ach ní chuige sin atá mé sa phíosa seo.
John Boyne a chuir an leabhar seo, The Absolutist, i dtoll a chéile. Anseo in Éirinn, i gcathair Bhaile Átha Cliath, a rugadh John, sa bhliain 1971, agus anseo a tógadh é freisin. Rinne sé staidéar ar Litríocht an Bhéarla, i gColáiste na Tríonóide, agus ar Scríobh Chruthaíoch, i gColáiste East Anglia, i Norwich Shasana. Foilsíodh ‘The Boy in the Striped Pyjamas’ sa bhliain 2006, agus bíodh gur scríobh sé an leabhar sin don aos óg, chuaigh sé i gcionn go mór ar chuile dhuine a léigh é, idir óg agus aosta, agus díoladh cúig mhilliún cóip den leabhar céanna sin, agus tá leabhair an údair seo aistrithe go thrí theanga is daichead. Ní beag ná suarach an teist é sin ar scríbhneoir ar bith! Ach, fillimis ar an scéal seo faoin Absolutist…..
Tristan Sadler
Tristan Sadler, atá ar an bpríomhcharactar san úrscéal seo, iarshaighdiúir, a rinne a chion féin sa chéad chogadh domhanda. I dtús an scéil seo, i Meán Fómhair na bliana 1919, faigheann muid an fear óg seo, Tristan, bliain is fiche d’aois, agus é ar bhord traenach, ar a bhealach go Norwich, le beart litreacha a sheachadhadh ar Marian Bancroft, deirfiúr do shaighdiúir a throid taobh leis sna trinsí, agus a lámhachadh ansin, toisc nach raibh sé sásta troid a dhéanamh i gcoinne na nGearmánach. Bhí saighdiúirí áirithe ann, nach raibh sásta troid a dhéanamh, ach a bhí sásta graithí eile, ar nós cócaireacht, nó gnó sínteánaí, a dhéanamh, ach, ní raibh Will Bancroft sásta tada dá leithéid a dhéanamh. Absolutists, a thugann an t-údar ar a leithéií. Dheintí a leithéid siúd a lámhachadh, an tráth úd.
Ar ball, téann an t-údar siar ar scéal na beirte sin, Will Bancroft agus Tristan Sadler, beirt a bhí á n-oiliúint ina saighdiúirí in Aldershot Shasana, i lár na bliana 1916. Chuir Tristan suim, agus dhá shuim, sa bhfear óg eile, agus dhealródh sé gur thit sé i ngrá leis ar an bpointe boise, nó geall leis, agus bíodh gur dhúisigh an t-uaigneas freagra eicínt, don ngrá sin, i gcroí Will, b’in a bhí ann, agus ón dtús sin, ní raibh i gcroí Will ach gnáth chairdeas do Tristan, agus chuireadh sé go fíochmhar i gcoinne iarrachtaí Tristan ar an dtine sin a adhaint athuair. Agus i ndeireadh na dála, nuair a bhíothas ag ullmhú le Will a lámhachadh, d’éirigh go fíochmhar idir an bheirt shaighdiúir óg sin, don uair dheiridh, agus ba é toradh a bhí ar an easaontas deiridh sin, nó gur thoiligh Tristan bheith mar bhall den mheitheal lámhaigh, a piocadh leis an ‘gcladhaire’ sin, Will Bancroft, a lámhachadh.
Cloch Mhuilinn anuas ar a Chroí
Tháinig Tristan slán ón gcogadh, agus ghlac le post ar an Whisby Press, agus anois, tá sé ar a bhealach go Norwich, le beart litreacha a sheachadadh ar Mharian Bancroft, beart de na litreacha a sheol Marian chuig a deartháir Will, tráth raibh sé ag troid sna trinsí, sa bhFrainc, sular lámhachadh é. Bhí cúis eile ag Tristan leis an dturas sin a dhéanamh freisin, nó bhí ar dhein sé dá chomhshaighdiúir Will ina chloch mhuilinn anuas ar a chroí, agus ba é ba lú a theastaigh uaidh anois, nó an rún sin a scaoileadh le Marian, ag súil, is dócha, le maithiúnas a fháil uaithise. Fuair sé deis le sin a dhéanamh, ach n’fheadar ar tugadh an maithiúnas sin dó?
Casadh ar a chéile Marian agus Tristan arís, trí scór bliain ina dhiaidh sin, agus fágfaidh mé fios fátha an scéil sin fút fhéin, nó sin mar a chuireann an t-údar críoch lena scéal faoi eachtraí a phríomhcharachtair, Tristan Sadler.
An-scéal ar fad anseo, faoi chogaíocht sna trinsí, faoi stair na ré sin, faoi chúrsaí grá a tharla a bheith leatromach, aontaobhach, agus faoi chruachás Tristan fhéin, agus e ag iomrascáil le treo agus le tarraingt a dhúchais, agus é ag iarraidh an dúchas sin a dheimhniú, i mbrú agus i mian a chroí istigh. Scéal truamhéileach, brónach, corraitheach, daonna, ach scéal a chorródh do chroí ag an am gcéanna. Tá mé ag ceapadh go mbainfidh tú taitneamh as.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
The Moment
le
Douglas Kennedy
.
Peadar Bairéad
Seo an deichiú húrscéal ó pheann líofa an údair cháiliúil Mheiriceánaigh seo de bhunadh Mhanhattan, agus údar a chaitheann a laethe, ag babhtail idir Londain, Páras, Berlín, agus Maine na Stát Aontaithe. Tá cáil idirnáisiúnta bainte amach cheana féin aige, mar úrscéalaí, agus mar údar leabhair taistil. Tá a shaothar aistrithe go breis is scór teangacha iasachta, agus áirítear “The Pursuit of Happiness”, agus “Leaving the World” ar leabhair mhór-ráchairte an lae inniu.
Ach i dtaobh an leabhair shuimiúil, inchreidte, corraitheach, seo, is dócha go bhféadfá a rá, gurb é Thomas Nesbitt a phríomhcharactar, cé go bhfuil áit faoi leith ag Petra Dussmann sa scéal freisin. Seo mar a chuireann an t-údar tús leis an scéal iontach seo :-
“I was served with divorce papers this morning. I’ve had better starts to the day. And though I knew they were coming, the actual moment when they landed in my hand still threw me. Because their arrival announced: This is the beginning of the end.”
D’fhéadfainn smaoineamh ar thús níos measa! B’in deireadh lena phósadh le Jan, ach le fírinne, ní raibh a chroí riamh sa phósadh céanna sin, nó ina bhean Jan, ach oiread. Iníon amháin, Candace, a bhí orthu, agus ba ise grá geal a chroí. Ansin, tar éis dó seal a chaitheamh ina chónaí leis fhéin, i Maine sna Stáit Aontaithe, fuair sé litir, lá amháin a chuir cor eile ina chinniúint. Ó chathair Bherlín a tháinig an litir sin, agus ba é ainm an té a sheol chuige é nó, Dussmann, Petra Dussmann. Ba bheag nár bhain an litir sin radharc na súl de, nó, ba í an Dussmann chéanna a mheall agus a mhill é, i laethe a óige. Mar sin, bhain an litir sin an clár de umar na gcuimhní dó, agus scaoil amach, ar fud na bhfud, chuimhní iomadúla faoi laethe a óige, cuimhní a bhí curtha faoin bhfód aige le fada.
Litir ó Bherlín
Thóg an litir sin, a tháinig chuige ó Bherlín, siar siar thar dhroichead na mblianta é, siar go dtí an t-am nuair nach raibh laethe a óige caite ar fad aige fós, agus é tagtha go cathair Bherlín sa bhliain 1984, le bail eicínt a chur ar leabhar a bhí ar na bocáin aige, leabhar faoi Bherlín, chathair an Bhalla, cathair a bhí roinnte ina dhá chuid ag Balla an fhuatha, Balla a choinnigh an t-Iarthar agus an t-Oirthear scartha óna chéile. Bhí socraithe aige bliain a chaitheamh i mbun an ghnó sin, agus dár ndóigh bhí leabhar amháin i gcló aige cheana, leabhar faoin Éigipt.
“Over the next half-hour I sketched out how I wanted to spend a year living in the city, and write a book that would be very much a fiction that happened….twelve months in that Westerrn island floating within the Eastern bloc.”
B’in an tionscnamh a bhí leagtha amach aige dó fhéin. Bhí go maith, ach i rith na bliana sin, chuir a dhán a ladar isteach ina scéal agus thit sé i ngrá le Petra Dussmann, bean a ruaigeadh as an nGearmáin Thoir, sea, agus bí ag caint ar ghrá! Bhí an bheirt acu sáite go dtí na cluasa in abhainn an ghrá, ach nach annamh a bhíonn an grá céanna saor ó bhuairt, is ó chrá croí, agus ba é an dalá chéanna sin ag an bpéire seo é. Nuair a tharla idir dháil agus pósadh iad, scaoileadh rún Phetra le Thomas, agus bhí an rún céanna sin chomh fealltach, do-chreidte, gur chuir Thomas an ruaig ar Phetra, agus b’in deireadh leis an gceangal ceana a bhí idir an mbeirt seo, a raibh socruithe pósta fiú, déanta acu cheana féin.
D’imigh na blianta, agus anois, tar éis breis is scór de bhlianta a bheith caite acu scartha go hiomlán óna chéile, agus Thomas ar ais sna Stáit, é pósta le Jan, agus iníon amháin orthu, agus iadsan colscartha óna chéile freisin, faoi mar a chonaic muid i dtus an ailt seo. tagann an litir seo tríd an bpost, chuig Thomas, ó mhac Phetra Dussman, litir ina raibh dialann Phetra, dialann a d’fhág sí mar uacht ag Thomas….Céard a bhí le léamh aige sa dialann sin, an ea? Bhuel, caithfidh tú é sin a fháil amach dhuit fhéin tríd an leabhar iontach lán-teannais, seo a léamh.
Leabhar neamhghnách, corraitheach, inchreidte. Tiocfaidh sé idir thú fhéin is codladh na hoíche!
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Dán
Mearbhall na mblianta dom chrá,
Fiúntas mo laethe sa mheá,
Cuimhní ag filleadh go fras
Ó laethe le fada ’tá thart.
.
Bearnaí sna cuimhní aniar
As farraigí fiaine thall,
Grianghrafanna m’óige doiléir,
Dátaí is uimhreacha dall.
.
Cnámha ag feidhmiú gan locht,
Pianta dom sheachaint gach lá
Trí fhaoiseamh a bhronnadh go docht,
In úll, i ndroim, is in alt.
.
Ach fanann mo phearsa mar bhí
Táim dall ar phian is ar chrá,
Is nuair a smaoinímse ar laethe a bhí
Ní chuimhním ar phian nó ar pháis.
.
Ní fheonn na blianta ár mbláth,
Nó ní mheathann siad úll ná alt,
Mar fanann an spiorad aclaí
Sa té úd nár gheill riamh dá dhán.
.
Ná caillimis misneach ariamh,
Cé chránn síorphianta an corp,
Mar fanann an t-anam mar a bhí
Nuair a luasc idir úll agus alt.
.
.
Gaeilge 
English