N í B h e i d h a L e i t h é i d í a n n A r í s

le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir

N í B h e i d h a L e i t h é i d í a n n A r í s .

**************************

Cín Lae Eibhlín Ní Shúilleabháin………………………….An chéad chló…….2000.

Eagarthóir……………………………………………………………….Mairéad Ní Loinsigh.

************************************

Nach gcuirfeadh sé ionadh ar dhuine ar bith, gur eascair an oiread sin litríochta as ithir cinealta, iargúlta, an Bhlascaod Mhóir, taobh istigh d’achar chomh ghearr sin, agus caiscín phobal an oileáin álainn chéanna sin i ndáil do bheith meilte, ag an am.

Céard tá i gceist agam, an ea?

Tá seo, gur scríobh údair ón mBlascaod fhéin an oiread sin leabhar, ag cur síos ar a saol fhein, nó ar chúrsaí an oileáin sceirdiúil iargúlta sin, agus gur tharla sin blianta beaga sular tréigeadh an t-oileán mara sin.

Agus cad iad na leabhair atá i gceist agam sa ráiteas sin, an ea? Bhuel, go príomha, is iad na leabhair atá i gceist agam nó,

Ar na mallaibh, áfach, de thimpiste, tháinig mé ar leabhar suimiúil, spreagúil, eile, a d’eascair as an ithir chéanna sin, as ithir mhéith Cheilteach an Bhlascaod.

Agus cén t’ainm atá ar an leabhar spreagúil seo, an ea?

Ach nach bhfuil fhios ag gach éinne, gur tréigeadh an t-oileán sin, blianta fada ó shoin?

Tréigeadh cinnte, ach scríobhadh an dialann seo triocha bliain sular tréigeadh an t-Oileán, agus i ndáiríre, scríobhadh an dialann seo sular thosaigh scríobhneoirí eile an oileáin fiú ag cleachtadh a gceirde. Le fírinne, bhí an t-údar ag tabhairt an fhéir faoin am ar tréigeadh an t-oileán.

Conas a tharla, mar sin, nár chualamar tada faoin nDialann seo cheana, fad is a bhí na leabhair eile i mbéal an phobial, le blianta fada anuas?

Tharla go raibh an láimhscríbhinn seo i measc pháipéirí Bhriain Uí Cheallaigh, agus ar ball, thug deartháir Bhriain, an Canónach Ó Ceallaigh, an láimhscríbhinn, maraon le páipéirí eile, de chuid Bhriain, don Ollamh Brian Ó Cuív, agus dob é an tOllamh Ó Cuív a thug na páipéií sin don Ollscoil Náisiúnta. Is dócha gur fhan siad ansin, go dtí go ndeachaigh Mairéad Ní Loingsigh i mbun oibre ar an nDialann spéisiúil seo, mar phríomhchuid dá tráchtas M. Phil.

Dhealródh sé gur éirigh le Brian Ó Ceallaigh, údar an Chín Lae a spreagadh, le leathanach a scríobh chuile lá, mar chleachtadh, agus lean sí den saothar sin ó Bhealtaine go Samhain na bliana 1923. Is cuimhin libh, gurbh é mana a bhí ag Amhlaoibh Ó Súilleabháin, Dialannaí Chalainn, nó, ”gach lá líne”. Bhuel, i gcás Eibhlín Ní Shúilleabháin, is dócha gurbh é an mana a bhí aicese nó gach lá leathanach, agus chuaigh sí i mbun oibre ar Lá Bealtaine na bliana 1923, agus choinnigh uirthi ag scríobh, go dtí gur chuir sí críoch leis an bhfiontar, ar an 29 Samhain 1923, agus sin a bhfuil i gCín Lae Eibhlín Ní Shúilleabháin. N’fheadar ar scríobh sí níos mó ná sin, nó nár scríobh, ach, sin a bhfuil i saothar seo Mhairéad Ní Loingsigh. B’fhéidir gur tuigeadh d’Eibhlín agus do Bhrian Ó Ceallaigh, faoin am sin, go raibh a ndóthain déanta acu, fan an chasáin sin, agus go raibh sé chomh maith dóibh éirí as, mar thionscadal, nó b’fhéidir gurbh amhlaidh a tuigeadh d’Eibhlín fhéin nach bhféadfadh sí í fhéin a cheangal faoi cuing na litríochta, agus go raibh cúrsaí eile á mealladh i dtreo eile ar fad. Ach faoi’n am seo, ní féidir a rá, le cinnteacht, cén fáth ar éirigh sí as saothrú an Chín Lae.

Mar adúirt mé thuas, ní raibh duine ar bith de mhórscríbhneoirí an Oileáin i mbun pinn, ag an am. B’fhéidir go mbeadh sé spéisiúil, ag an bpointe seo, breathnú ar roinnt dátaí, leis an saothar seo a shuíomh ina ionad ceart, croineolaíoch féin. Mar is eol do chách, ba iad na scoláirí móra, ón dtaobh amuigh, a las an tine faoi thalann liteartha na mBlascaodach. Thug Carl Marstrander, Ioruach, cuairt chúig mhí ar an mBlascaod, agus é ar bheagán Gaeilge, sa bhliain 1909. Lean Robin Flower, nó Bláithín, mar a thugadh muintir an Oileáin air, lean seisean é, ar chomhairle Mharstrander, an bhliain dár gcionn, i 1910. D’fhill seisean ar an oileán arís, sa bhliain 1911, le mí na meala a chaitheamh ansin, agus chuile bhliain uaidh sin go lá a bháis, sa bhliain 1946, chaitheadh sé tréimhse áirithe ar an Oileán sin. Sa bhliain 1917, thug Brian Ó Ceallaigh cuairt orthu, agus b’eisean a spreag Tomás Ó Criomhthain le dul i mbun pinn. Léigh sé Gorki dó agus Pierre Loti, agus tar éis roinnt a scríobh síos dó, i dtosach, d’fhág sé Tomás ansin, lena iomaire fhéin a bhaslú. Go gairid ina dhiaidh sin, is dócha gur éirigh leis áitiú ar Eibhlín Ní Shúilleabháin tabhairt faoin scríobhnóireacht freisin, agus bíodh nár cuireadh cló ar an saothar sin, faoi mar a tharla i gcás na mórscríbhneoirí, ag an am gcéanna, tá an toradh ansin fós, agus níl dabht ar domhan, ach gur spéisiúil an rud é saothar Eibhlín a chur i gcompaaráid le saothar na n-údar eile.

Cad é a mheall scoláirí móra Ceiltise na hEorpa chun an Bhlascaod, in óige na haoise seo caite, má sea?

Bhuel, is dócha gur thaitin a bhfuair siad amach ina gcuid taighde faoi shaol agus faoi theanga na gCeilteach, agus de réir a chéile, cuireadh ar a súile dóibh, go raibh an iarsma deiridh den seansaol Ceilteach úd beo, beathaíoch, agus le fáil fós, faoi choigilt na mblianta, amuigh ar imeall imigéineach na hEorpa, in oileán sceirdiúil mara, i measc phobal an Bhlascaod Mhóir, agus i ndáiríre, ba bheag duine de na scoláirí Ceiltise céanna sin, idir Éireannaigh agus eachtrannaigh, nár thug geábh ar an oileón sceirdiúil mara sin, am eicínt sular tréigeadh é, sa bhliain 1953.

Ach le filleadh ar na dátaí arís…

Níor cuireadh saothar an Criomhthainigh i gcló go dtí an bhliain 1928, cúig bliana i ndiaidh do Eibhlín a Cín Lae a bhreacadh. Cúig bliana i ndiaidh sin arís, cuireadh cló ar Fiche Bliain ag Fás, le Muiris Ó Súilleabháin, deartháir Eibhlín. Ní féidir a shéanadh, go raibh tionchar eicínt ag saothar Eibhlín ar Mhuiris.

Sa bhliain 1936, foilsíodh Peig, leabhar a thug insint sách lom ar shaol na mBlascaodach, agus n’fheadar ar thaitin chuile shórt a bhí le fáil sa leabhar céanna sin leis na hOileánaigh, nó is dócha gur fhéachadar siúd ar Pheig mar dhuine ón dtaobh amuigh, bíodh nach ró-fhada Baile Viocáire, nó Dún Chaoin fhéin, ón mBlascaod céanna, go háirithe le linn soininne. Bhí Peig trí bliana is trí scór, ag an am sin.

Nuair a chuirtear na dátaí sin uilig san áireamh, tuigtear ansin an tábhacht faoi leith a bhaineann leis an saothar seo is déanaí ó phobal an Bhlascaod.

Tuige, an ea?

Bhuel, ar an gcéad dul síos, is spéisiúil gur duine óg a scríobh an Cín Lae seo, nó ní raibh Eibhlín Ní Shúilleabháin ach trí bliana is fiche, ag an am, ó tharla gur rugadh í sa bhliain 1900. Sa tslí sin, faigheann muid léargus eile ar fad ar shaol an oileáin, thar mar atá le fáil againn sna leabhair eile, nó cé gur scríobh Muiris Ó Súilleabháin a leabhar fhéin, Fiche Bliain ag Fás, agus é sách óg, ag an am gcéanna, bhí tionchar an domhain amuigh dulta i gcionn air, ag an am ar dhein sé a shaothar a chur ar phár, agus ní call dom a rá, go raibh Tomás Ó Criomhthain agus Peig Sayers imithe anonn sna blianta, tráth thosaigh siadsan ar a saothar. Don bhean óg seo, d’Eibhlín Ó Súilleabháin áfach, ba í an tOileán a ‘baile’, agus deir sí fhéin linn insa chuntas ná braitheadh sí riamh ar a suaimhneas in aon áit ach age baile, agus ná raibh aon namhaid aice ach an tarna hoíche a thabhairt in aon áit eile, dá mb’é Dún Chaoin féin é, mar go mbíodh sí marbh ag an uaigneas (tógtha as an Réamhrá.}

Nár mhór an trua, mar sin, go raibh ar an mbean óg seo dul ar imirce go Springfield Mass. i ndeireadh na bhfichidí, agus gur cailleadh ansin í sa bhliain 1949. Is dócha gur mhinic a smaointe ar an Oileán sceirdiúil mara sin i gcéin, ba bhaile di, le linn a hóige, agus í ag cur fúithi i gcathair strainséartha Springfield.

Tá rud eile a scarann an saothar seo ó na saothair eile, agus sin gur scríobhadh an Cín Lae seo, ag tráth sula raibh daoine ag smaoineadh nach raibh todhchaí i ndán do phobal an Bhlascaod, agus ar deireadh thiar, go mbeadh orthu an tOileán, ba bhaile dóibh, a thréigint, agus cónaí a dhéanamh feasta ar an dtír mhór. Sa Chín Lae seo, tá cur síos ar rince agus spórt, ar spraoi agus cuileachta, ceol, cleasa agus cúirtéireacht, sea, agus an dúil mhallaithe a bhí ag an óige i misleáin, an tráth úd! Bhí saol dá gcuid fhéin ag an óige, agus dhealródh sé nach gcuireadh na daoine fásta isteach go ró-mhór orthu. Is speisiúil freisin, smaointe na mná óige seo a thabhairt faoi deara, agus iad a chur i gcomparáid, b’fhéidir, le dearcadh lucht a comhaoise sa lá atá inniu ann. Mór idir inné agus inniu, gan aon agó!

Breathnaigh mar a chuireann sí tús lena Cín Lae..

“Bealtaine a 1, 1923.

Céad moladh agus buíochas le Dia tá an chéad lá don samhradh againn inniu agus maidir le spórt, is againn atá sé ó mhaidin. Timpeall lár an lae do chonaic gach duine an naomhóg ag teacht agus struip siúil aici dá dhéanamh, agus triúr fear ag rámhaíocht agus triúr eile díomhaoin. Bhí gach duine dá rá gur póilíní iad ‘bhi ag teacht timpeall gadhar…..”

Bhí go maith. Ar deireadh, chuir na póilíní iad fhein in aithne dóibh, agus chomh luath is a dhein, siúd chun siúil iad, chuile dhuine a raibh gadhar de shaghas ar bith aige, agus ba é deireadh an scéil é gur caitheadh roinnt mhaith de na gadhair chéanna sin le faill, agus tógadh roinnt eile díobh chun an chnoic, ar eagla go dtiocfaí orthu agus madraí gan cheadúnas acu. Bhuel, ba ghearr go bhfuarthas amach, nár shuim leis na póilíní seo na gadhair chéanna sin, toisc go mba lucht an phinsin iad. Nuair a chuala na póilíní an scéal, ba iad a bhí ag steallamhagadh faoi na daoine a theich uathu.

“D’fhanadar ar an gcnoc go dtí dubh agus dall na hoíche agus mara raibh spórt ag an mbaile orthu nuair a ghaibheadar chúinn anuas tráthnóna thiar agus iad fliuch báite, mar dhein sé cith báistí orthu agus gach duine againn dá casadh leo ó shin “tá na póilíní ag teacht”, agus is dóigh liom go mb’fhearr leo go bhfanfaidís age baile. Agus an dream a chaith le haill iad go bhfuil ana-chathú go léir orthu.”

Bhuel, sin an chéad scéal agat anois, agus cuimhnigh freisin, gurbh iad ár bpóilíní fhéin a thug cuairt orthu an Lá Bealtaine úd, sa bhliain sin 1923!

Sea, bhí spórt, magadh agus caitheamh aimsire acu mar phobal, ar an mBlascaod Mor, ag an am sin.

Tógaimis iontráil eile…

Is minic na laethe seo daoine ag cur síos ar an aimsir agus iad ag rá nach cuimhin leo samhradh chomh hainnis ó tháinig ann dóibh. Bhuel, breathnaigh ar an bpíosa seo a scríobh Eibhlín, an tráth seo den bhliain 1923…

“Iúil a 30, 1923.

Níl an lá inniu róchneasta ach oiread, agus ní bheidh. Is dócha nár tháinig a leithéid do shamhradh le cuimhne na ndaoine. Is minic atá sé ráite ages na seandaoine nach cuimhin leo a leithéid d’aimsir a theacht ná go dtiocfadh tamall éigin do breá, ach, dá oilceas a tháinig a thosach, is measa ná san a dheireadh.

Ní chuaigh aon naomhóg ar an bhfarraige ó mhaidean le gála, agus ó chianaibh a chonaiceamair an naomhóg ag teacht agus gála gorm gaoithe ann, agus chuir sé iontass ar gach éinne í a bheith ag teacht insa scríb a bhí ann. Do bhí triúr fear ag rámhaíocht agus fear eile díomhaoin suite ar an dtochta inti, agus bhí sé cosúil le sagart mar bhí hata mór ard air, agus chuaigh gach éinne síos roimis ag féachaint cad é an ócáid a bhí orthu. Is amhlaidh a bhí ná coláisteánach óg ab ea é a bhí ag teacht ag foghlaim Gaelainne, agus mise dá rá leat ná cloisfidh aon ní eile anso ach í, ach nílim a rá ná go bhfuil Béarla acu ach, más ea, níor thugadar aon taithí dóibh féin ar a bheith dá labhairt. ‘Sí teanga ár sinsear í agus ní mór dúinn í do choimeád suas an uair ná fuilimid ábalta ar aon ní eile a dhéanamh dár ndúthaigh, ach dá bhféadfaimís do dhéanfaimís, mar níl éinne ná go mbíonn ar a dhícheall ag iarraidh í do chur chun treafa.”

Gan dabht ar domhan b’olc an samhradh a bhí acu, sa bhliain sin, 1923, ach cheana féin, tugaimid faoi deara, go bhfuil daoine ag tarraingt ar an Oileán, ag foghlaim Gaelainne, agus is dócha go bhfuil Eibhlín ag iarraidh a chúis sin a mhíniú di fhéin. Is dócha freisin, go raibh an t-iomaire sin baslaithe go maith ag Brian Ó Ceallaigh, agus ag cuairteoirí eile dá shaghas. Ach cibé faoi sin, níl aon easpa misnigh, faoi thodhchaí na tíre, nó na teanga, le tabhairt faoi deara san iontráil sin.

Tá dhá iontráil spéisiúla le fáil faoi na dátaí, 24 agus 25 Meitheamh 1923. Labhair mé cheana faoi spórt agus rince, bhuel, seo samplaí den rud a bhí i gceist agam…

“Meitheamh a 24, 1923.

Do bhíos féin agus Eibhlís Bheag ar an gcnoc inniu ag válcaeireacht, agus níor bhraitheamar an lá ag imeacht nó go dtí go raibh an tráthnóna thiar ann…..Nuair a thánamair go dtí Ceann Cnoic do bhí beirt bhuachaillí bheaga ’ár gcoinne agus mara raibh siúl chúthu ag dul ag triall ar na ba, agus an chéad rud adúradar linn go raibh an lá caillte againn.

‘A leithéid do Dhomhnach daoine ní tháinig riamh. Tá siad ós gach aon áit fén mbaile agus rinnce acu ar bharra na trá’ arsa iad san…..Ní abhaile a thugamar ár n-aghaidh in aon chor ach gabháil lom díreach an talamh garbh siar agus teacht orthu anuas ón gcnoc….Níor chuaigh a bhfurmhór abhaile in aon chor agus is docha go ndéanfaidh sí ardoíche anocht, le cúnamh Dé.

Bhuel, nach maith í an óige! Níorbh fhearr leo rud ar bith ná seal maith den oíche a chaitheamh ag rince ansin ar bharra na trá. Ach leanann Eibhlín lei in iontráil an lae dár gcionn.

“Meitheamh a 25, 1923.

A leithéid d’oíche – is dócha nár tháinig sí riamh agus ná tiocfaidh go deo arís – is ’ bhí againn aréir. Bhí a rian air; d’fhan an baile ‘na gcodladh inniu nach mór go dtí lár an lae. Tá ag éiriú ar na seandaoine féin agus ar na seanamhná an aimsir seo, agus bhídís sin riamh agus ní mór ná go maróidís tú dá bhfanfá amuigh óna haon dhéag a chlog amach ach, dár ndóigh, bíonn siad féin amuigh anois chomh maith leis na daoine óga. Bhí rince agus ceol agus amhráin ag dul sa spéir, agus ba dhóigh leat ná raibh mairg insa saol orthu agus gan aon chuimhneamh ag éinne ar dhul abhaile agus an oíche dá chaitheamh, ach ba chuma é, ní fhéachadh éinne do.

‘Nach oíche dár saol is ea í?’ a deireadh gach éinne, ‘agus b’fhéidir gur mó duine a bheadh insan uaigh ‘ an dtaca seo arís agus tá sé chomh maith againn bús maith a bhaint as an saol.’ ”

Nach mór idir na píosaí sin, agus a bhfuil le léamh againn sna leahair eile, a d’eascair as ithir an oileáin. Ach nach í seo an óige ag labhairt linn, agus bíodh gur tuigeadh di, ina croí istigh, nach raibh i ndán di féin, ar ball, ach an imirce, ag an am gcéanna, bhí sí sásta toit a bhaint as an saol, díreach mar a bhí sé, an tráth sin.

Ait nach ndéanann sí tagairt ar bith do Pheig Sayers, bíodh go raibh breis is scór bliain caite ag Peig ar an Oileán ag an am a raibh Eibhlín Ní Shúilleabháin i mbun pinn ar a Cín Lae.

Léitheoireacht éigeantach is ea an leabhar seo d’éinne a bhfuil litríocht an Bhlascaod Mhóir léite, tuigthe, measúnaithe, aige, agus gan aon agó, tá muid uilig faoi chomaoin ag Mairéad Ní Loingsigh, as a scoláireadcht agus a taighde i saothrú an Chín Lae seo don saol Gaelach. Sladmhargadh ar £5.00 (€6.35 Euro). Nára fada go gcloisfear uaithi arís.

****************

Peadar Bairéad.

****************

.

.

.

.

Nollaigí m_óige. 2…

le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir

.

Nollaigí m’Óige 2.

Peadar Bairéad

.

(Memories of Christmases past return at this time of year)

.

Maidin Lae Nollag

D’fhéadfadh muid dearmad a dhéanamh tamall ar na Stocaí Nollag. Bheadh spórt againn leosan i ndiaidh an Aifrinn… Ach’ First things First’… mar adéarfá.

Ach bhí chuile dhuine ag fáil réidh don Aifreann faoi seo. Ní raibh aon chaint ar bhricfeasta, nó bhí chuile dhuine againn ag dul ar Aifreann ina throscadh. Nár dheas caoin é solas an lampa pairifín an mhaidin bheannaithe sin?

Bhí sé in am bheith ag triall ar an Séipéal anois, mar bhí muintir an bhaile ar a gcois, cheana féin, agus iad ag triall ar an séipéal ina mbuíonta beaga tostacha, agus bhí sé in am dúinne an cleas céanna a dhéanamh.. Ní cuimhin liom báisteach nó sneachta riamh ar mhaidin Nollag; sioc, cinnte; agus spéir lom-lán de réaltóga geala lonracha. Bhí naofacht agus diagacht rúnda ag baint leis an bhfuacht agus leis na réaltóga. Bhí láithreacht Dé le mothú iontu.

Chasadh mná an bhaile orainn. Iad sona, sásta, ag filleadh abhaile ón Aifreann luath, le dul i mbun cócaireachta. Gé a bhíodh againne don Nollaig, an t-am sin. Ní raibh an turcaí i mbéal an phobail, an uair úd. Ní raibh aon chultúr iasachta imithe i bhfeidhm orainn, an tráth sin. Nós trasatlantach is ea nós an turcaí, nach raibh glactha leis fós in Iorras.

Agus i gcás an tséipéil sin, sa Gheata Mór, ní raibh suíocháin ann ach do shiopadóirí, do mhúinteoirí, agus do dhaoine deisiúla eile an pharáiste, ach d’fhanadh an chosmhuintir ar a gcosa! Ach nár chuma. Ba é Teach Dé é, agus fáilte is fiche aige i gcónaí roimh chuile dhuine, pe bocht saibhir é. Ní raibh de sholas sa séipéal sin ach solas na gcoinnle, na coinnle sin a thug solas bog, buí, órga, dúinn, solas a raibh boige, cineáltas, agus teas, ann, solas a raibh draíocht na sástachta ag baint leis.

Deireadh an Aifrinn, agus breacadh an lae, ag teacht i bhfochair a chéile.

Bhuel, sin mar is cuimhin liomsa é.

Bheadh an chuid eile den lá faoi’n dtor againn, faoi mar adeireadh Peig Sayers fadó. Féasta, agus spórt go hoíche againn, agus bí cinnte freisin, go mbeadh a ghuinnín gé fhéin ag beirt againn, i ndiaidh dúinn slán a fhágáil le gé mhór na Nollag, mar, faraoir géar! ní bhíodh ar ghé ar bith ach an dá sciathán!

Agus nach mbeadh lá fada, tuirsiúil romhainn leis an Dreoilín, an lá dár gcionn?

Nár mhéanar a bheith beo, ach nár neamhaí bheith óg, na laethe úd fadó, in Iorras thiar, agus go mbeirimid beo ag an am seo arís!

.

N O L L A I G N A h Ó I G E .

Um Nollaig, is na réaltaí ag rince,

Mar a rinc siad i mBeithil fadó,

Filleann chugam smaointe ina dtáinte,

Mar aingil ag canadh a dtráth.

.

An choinneal mhór ghorm ar lasadh

I bhfuinneog na cistineach glé,

Le teaghlach na Maighdine a mhealladh

Trí shioc is trí shneachta na ré.

.

Mo Mham i mbun cácaí is cístí,

Ag fuint is ag bácáil gan stró,

Agus sinne ag spraoi is ag comhrá,

Sa teach beag ceann tuí úd fadó.

.

An tine mhór ghorach dom mhealladh,

Le teas is le bladhairí go hard,

Dom shuaimhniú, dom chiúnú, dom spreagadh,

Lena físeanna geala gan chrá.

.

An dtiocfadh San Nioclás ar chuairt chugainn,

San oíche is an réalt Nollag thuas,

Nó an dtiocfadh an Naí is a Mhamaí,

Nuair a luífeadh an teaghlach faoi shuan?

.

Filleann chugam cuimhní na hóige,

Anocht fhéin, is an aois uaim ar strae,

Is molann an gasúr im chroíse

An leanbh a luigh sa mháinséar.

.

.

Nollaig shona, agus athbhliain faoi shéan is faoi mhaise, dár léitheoirí uilig.

.

.

.

Osclaíonn an file seo súile na samhlaíochta dúinn

le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir

Dearcadh úr ar an saol

.

Oighear……………….céad chló……………………2017

le

Doireann Ní Ghríofa………………………………..€8.00

.

Súile na Samhlaíochta

Éiríonn leis an file seo na sramaí a bhaint dár súile dúinn sa tslí gur féidir linn ansin na laincisí agus na buaríní a scaoileadh dár samhlaíocht, an tríú súil sin, a chuireann ar chumas ár dtuisceana éirí, ar sciatháin chleiteacha ár n-anama, go bruacha do-shroichte na bhFlaitheas fhéin. Bua neamhghnách é seo nach dtugtar do mhórán draoithe focal, i ré staire ar bith, ach chreidfinn fhéin go bhfuil an bua seo le sonrú i saothar an fhile seo, agus dá chomhartha sin, féach ar an oiread sin duaiseanna atá buaite aici, cheana féin, agus ina measc sin, tá Duais Rooney, do Litríocht Éireannach, Gradam Filíochta Mhichíl Uí Airtnéide, Sparántacht Ollamh Filíochta na hÉireann, agus chuile sheans nach bhfuil sa mhéid sin ach tús tuile.

Breathnaigh ar an gcéad dán sa Díolaim Dána seo, ‘Oighear’, ‘Marginalia’ a bhaist sí air…

“Marginalia (foraois nach feidir)

.

Ní fheiceann

tusa anseo

.

ach seomra

folamh,

.

ach

in adhmad

.

an chláir sciorta

feicimse foraois

.

faoi dhraíocht,

foraois nach féidir

.

dul tríthi,

agus ar ghéag

.

ann, tá

ulchahán

.

aonair

faoi cheilt…………….”

.

Sin an cineál ruda a bhí i gceist agam thuas, nuair a scríobh mé faoi chumas na samhlaíochta…an tríú súil sin a chuireann ar chumas ár dtuisceana éirí ar sciatháin chleiteacha ár n-anama, go bruacha do-shroichte na bhFlaitheas fhéin. Léiríonn an file seo, go bhfuil an bua sin aici tríd an ulchabhán draíochta sin a fheiceáil sa chlár sciorta, trí shúile a samhlaíochta..

Agus féach uirthi arís, sa dán deiridh sa Diolaim. Leictreachas Statach, a bhaist si ar an dán sin. Tá an file tar éis a páistí a fhágáil ag geata na scoile. Imíonn na gasúir sin isteach sa scoil uaithi, agus níor phóg sí iad, fiú, nó bheadh náire ar an scoláirí sin dá bhfeicfí a Mam á bpógadh. D’imigh sí abhaile, agus tháinig sí ar a clann arís ansin sa triomadóir éadaigh, áit a raibh a gcuid éadaigh i bhfastó ina chéile ansin, agus iad snaidhmthe i mbarróg ina geansaí fhéin…

.

“Fillim abhaile im aonar

agus tagaim orthu sa triomadóir éadaigh,

a ngéaga snaidhmthe ina chéile, fite fuaite

le leictreachas statach, a gcuid léinte fillte

i mbaclainn mo gheansaí, fáiscthe le m’ucht.”

.

Nár dheacair a leithéid a shárú? Sin agat bua na samhlaíochta daonna, samhlaíocht a chuireann ar ár gcumas, domhan spioradálta a chruthú, díreach ansin, i gcistin ár n-anama.

Agus le críoch a chur leis an bpíosa seo, ba mhaith liom bhur n-aire a dhíriú ar thrí dhán eile, amach sa leabhar, agus seo iad, ‘(i) Triptic: Obair Bhaile’, ‘(ii) Cliseadh Cuimhne’, agus ‘(iii) Foraois Bháistí’, aistí simplí i gcruthú saol úd na samhlaíochta, a thagann chomh réidh sin don bhfile seo. Cuimhní a fhilleann, agus a lasann tóirse, a scalann ar shaol a bhí, agus ansin, fíonn sí snáithe na gcuimhní sin, le cúrsaí a saoil fhéin, le muabhrat, thar a bheith spéisiúil, a dhathú di fhéin agus dá léitheoirí freisin.

Fágfaidh mé an chuid eile fút fhéin, a léitheoir, agus tá mé cinnte go mbainfidh tú taitneamh agus tairbhe as an ngnó sin.

.

Recollections of a Writer by Accident

le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir

Thug mé suntas dó, I noticed it; i bhfastó, entangled; go smior na gcnámh, totally involved (to the marrow of the bones); bainteach le, involved in; screamh na macántachta, a crust of honesty; cuirfidh me cnaipe leat, I’ll bet you a button.

.

I mBéal an Phobail

Recollections of a Writer by Accident

Peadar Bairéad.

.

By Accident

Thíos i Leabharlann an Locha Bhuí a bhí mé an lá cheana, agus mé ag iarraidh teacht ar leabhar eicínt, le seal léitheoireachta a bhaint as, nuair a tháinig mé ar “Recollections of a Writer by Accident” le J. Anthony Gaughan. Don chlúdach a thug mé suntas i dtosach, nó ar an gclúdach céanna sin bhí grianghraf de roinnt áirithe d’ár scríbhneoirí cáiliúla, daoine ar nós, John B. Keane, Brendan Keneally, Frank O’Connor, Séamus Heaney, Bryan McMahon, agus tuilleadh. Caithfidh mé a admháil freisin, gur chuir mé suim in ainm an údair fhéin, nó ní dhéarfainn go raibh an oiread sin aithne curtha agam ar a shaothar thar na blianta, bíodh go raibh sé ag scríobh leis go rábach, os íseal, thar na blianta fada. Tuigeadh dom, i dtosach, go mba dhuine ón Iarthar a bhí agam ann, nó is líonmhar an cine iad na Gáchanaigh thiar againne in Iorras. Bhí breall orm sa mhéid sin áfach, nó ba ghearr go bhfuair mé amach, go mba Chiarraíoch go smior na gcnámh é an scríbhneoir céanna seo, J. Anthony Gaughan.

Cen cineal leabhair ata idir chamain againn anseo, an ea?

Recollections

Bhuel, d’fhéadfá cuimhní cinn, nó dírbheathaisnéis, a thabhairt air, ach chomh fada is a bhaineann sé liomsa, is cuimhní cinn atá i gceist anseo, ina leagann an t-údar, os ár gcomhair amach, na tarlúintí, agus na scríbhneoirí, a chuaigh i gcionn air mar dhuine a ndeachaigh frídíní na scríbhneoireachta i bhfastó i smior na gcnámh ann, le linn dó bheith ag treabhadh iomaire eile ar fad i bhfíonghort an Tiarna. Sea, mh’anam, agus níor bheag é a shaothar scríbhneoireachta, fiú dá mba dhuine é a raghadh i gcionn na ceirde sin go lánaimseartha. Agus tar éis dom an leabhar céanna sin a léamh, geallaimse dhuit é, nárbh é mo thuairim fhéin, gur de thaisme a thug sé faoin gceird sin, nó is scríbhneoir sciliúil, ildánach, nádúrtha é, a bhfuil bua scríbhneoireacht gafa go smior na gcnámh ann.

Style and Sincerity

Caithfidh mé a admháil, go ndeachaigh idir stíl agus phearsantacht an údair i gcionn go mór orm, le linn dom an leabhar seo a léamh. Tá de bhua ag an nGáchanach gur féidir leis an léitheoir a chur faoi gheasa, lena dháiríreacht, lena scil, agus lena thaighde. Ní bréag a rá go bhfuil blas na scoláireachta, agus boladh na taighde agus na daonnachta, le fáil ar a shaothar. Féach mar a chuireann sé tús leis an leabhar seo:-

“I was born in Listowel in 1932. Like most of my fellow-townspeople mine was only a second-generation Listowel family. My grandfather, John Broderick (known as John Broder/Bruadair before moving into the town) was born in 1863 into a large family on a small farm in Gortdromagowna in the parish of Moyvane/Knockanure.”

Rud a fhágann go bhfuil sé ag tarraingt ar thrí bliana déag is trí scór faoin am seo, aois an-oiriúnach le bheith ag dul siar bóithrín na smaointe, agus ag bailiú na gcuimhní cinn chomh tiubh géar agus is féidir le duine a dhéanamh. Bhí cuid den cheart agam, i dtosach báire, nó níor Lios Tuathailigh ó dhúchas iad na Gáchanaigh, nó labhrann an t-údar faoi Catherine Broderick, daughter of John Broderick, a rugadh sa bhliain 1894, agus faoi mar adeir sé fhéin:-

“She married Anthony Gaughan in 1930. He was one of the large family of Sergeant Anthony Gaughan who retired from the Royal Irish Constabulary in April 1916. After leaving Summerhill College, Sligo, Anthony Gaughan was a clerk in the Great Northern Railway in Portadown, and later in Drogheda. On its establishment he joined the Irish Free State army as a lieutenant and until he left the service was stationed in the Curragh Camp. Subsequently he was in charge of the Labour Exchange in Passage West County Cork.”

Caithfidh go mba Iartharach é an Anthony Gaughan céanna sin, a fuair a chuid scolaíocht i gColáiste Summerhill, i Sligeach.

Born in 1932

Saolaíodh an t-údar fhéin sa bhliain 1932, bliain na Comhdhála Eochairistí, agus bhí a mhuintir seisean ar thaobh an tSaorstáit i mblianta bunaithe an Stáit s’againne. Fuair sé a chuid bunscolaíochta i gContaethe éagsúla i ngeall ar fhadhbanna clainne, ach i ndeireadh na dála, d’éirigh leis an chloch phréacháin a chur ar a chuid oideachais trí Théis a scríobh dá MA, ar “The Metaphysical Value and Importance of the Concept of Being.” Níor bheag nó suarach é mar ábhar do Théis, geallaimse dhuit é.

Sa leabhar atá idir chamáin againn anseo, leagann sé os ár gcomhair amach, ábhair in ar chuir sé fhéin spéis, go minic toisc go raibh siad bainteach lena dhúiche fhéin. Cuirim i gcás, scéal faoi “Stampaé Shanahan”, agus faoin chaoi ar bhain Paul Singer úsáid as ainm Shanahan le screamh na macántachta a chur ar a ghnó seisean i ndomhan casta na Stampaí. Chuir sé spéis freisin, i scéal Alfred O’Rahilly, Uachtarán Choláiste na hOllscoile, Corcaigh, fear a raibh breac aithne agam fhéin air, tráth raibh mé ag freastal ar an gColáiste Ollscoile céanna sin, tarraingt ar lár dhaichidí na haoise seo caite, agus ní call dom a rá, go mbaininn an-taitneamh as a léacht bhliantúil ar Chéasadh Chríost ar an gCrois. Caitliceach den scoth ab ea Alfred O’Rahilly

Chaith an Gáchanach a dhúthracht freisin, mar bhall den Listowel Writers Week. Níor dhein sé dhá leath dá dhícheall agus é i mbun na hoibre céanna sin, nó is duine é, de réir dealraimh, a bhfuil an-chumas ann, i mbun gnó dá leithéid.

“I met Seamus Wilmot early in 1971. He told me that he had read Doneraile and was glad I was interested in local history. However, he said: ‘Fr.Tony, you should focus your attention on your own area. There are very few places in the country as fascinationg as North Kerry’. Then he told me about the Writers’ Week to be held that summer and that the organising committee were planning to provide some lectures on the area’s history and culture. He invited me to provide a talk and I replied that I would be delighted to do so.”

Work with Writers Week and with PEN

Ní raibh sa mhéid sin ach tús tuile, nó uaidh sin amach, ba dhuine de thacaí tréana an Listowel Writers Week é an tAthair Ó Gáchain, mar léachtaí, agus mar eagraí. Nárbh é an scéal céanna é i gcás a pháirt i PEN, an eagraíocht domhanda úd, a raibh sé bainteach lei freisin.

Tá píosa breá aige freisin, faoin chaoi ar thaitin sé leis, daoine a chur faoi agallamh, agus é ag iarraidh eolas a bhailiú do leabhar, agus ní haon dóichín é i mbun na ceirde céanna sin, nó téann sé i gcionn ar dhaoine, ar bhealach a chuireann ar a chumas daoine a chur ar a sástacht

“One of the great pleasures in preparing a book for publication is the opportunity to seek out and engage interesting and distinguished persons. In this reagard over the years I have interviewed hundreds of persons……”

Labhrann sé faoi phoiblíocht i gCaibidil a Sé, agus tá píosa spéisiúil aige sa chaibidil chéanna sin faoi Beathaisnéis Tom Johnson, comhbhunaitheoir, agus céad Uachtarán Pháirtí an Lucht Oibre. Is spéisiúil an méid a fuair sé amach, trína chuid taighde, faoi James Larkin:-

“Towards the end of the 1913 lock-out and strike, with the Dublin workers and the trade-union movement in disarray, Larkin, despite the objections of colleagues, left for a lecture tour in the US. His proposed visit lasted more than nine years and he missed out on the Easter 1916 Rising and the war of Independence. On his return to Irealand he attempted unsuccessfully to reagain control of the Irish Transport and General Workers Union.”

Agus an méid sin ar aigne aige, ba thaircuisneach mar a chaith sé le Johnson agus le William O’Brien, agus níorbh fhás aon oíche é an naimhdeas céanna sin, nó lean sé ar feadh na mblianta fada, agus dár leis an údar seo, b’easaontas é….

“which for decades thwarted the attempts of the labour movement to be a major influence in Irish politics.”

Over to you !

Ní dhéarfaidh mé a thuilleadh faoi sin, ach fágfaidh mé fút fhéin anois é taitneamh agus tairbhe a bhaint as an sár-leabhar seo, agus cuirfidh mé cnaipe leat go mbeidh mo shúil in airde agamsa feasta le leabhair J. Anthony Gaughan.

An-léamh, an-leabhar, agus an-iarracht ar chúrsaí liteartha a shaoil fhéin, a leagan os ár gcomhair amach, ag duine dár scríbhneoirí spreagúla, corraitheacha, ildánacha.

.

S a o l t a a g A t h r ú

le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir

I m B é a l an P h o b a i l .

*************************

An old friend returns!

Is dócha gur thug sibh uilig faoi deara, gur fada an lá anois ó chuala sibh tásc nó tuairisc ar ár seanchara, Séimí séimh an Droichid. Tá mé ag ceapadh, gur cheap roinnt mhaith agaibh go raibh an Séimí bocht céanna ag tabhairt an fhéir, faoi seo, sea, agus caithfidh mé a admháil, go raibh mé fhéin in amhras faoi dhán an fhir chéanna sin, ó tharla, nár casadh orm é, agus nár chuir sé glaoch telefóin orm, leis na cianta. Bhuel, tá deireadh leis an amhras sin anois, nó bhuail mo Shéimí fhéin isteach chugam anseo, an lá cheana, agus é lomlán le scéalta ón domhan thiar, is ón domhan thoir.

Cá raibh sé le cupla ráithe, an ea?

Thall sa Spáinn a bhí sé, ag crú na gréine buí (sunbathing), agus é ag cur faoi i dteach a iníne, i rith an achair sin, agus do bharúil, nach bhfuil sé meáite ar dhul ar ais chuici arís, faoi Shamhain na bliana seo. “Ní tír ar bith í seo” adeir sé liom, de chogar “le Geimhreadh a chaitheamh inti. Ach ní chuige sin atá mé an babhta seo, ach chuige seo.”

What’s New ?

“Do chéad fáilte ar ais go hÉirinn” arsa mé fhéin, agus mé ag súil le scéal, nó dhó, faoi nósa na Spáinneach, a chlos uaidh. “Agus cé’n scéal agat é ar ais chugainn, ó Spáinnigh an fhíona, agus ón dtír ina mbíonn sé ina Shamhradh i gconaí inti ?”

“Ná bac leis na Spáinnigh mhacánta, an tráth seo, faoi mhuintir na tíre seo, ach go háirithe, ba mhaith liom an scéal a tharraingt, an turas seo.”

“Agus céard é, go díreach, atá ag dó na geirbe agat faoi na Gaeil bhochta anois,” arsa mé fhéin, agus mé ag iarraidh craitheadh a bhaint as a chorraicín. D’éirigh liom sa bhfiontar céanna sin, nó thug mé faoi deara, gur chorraigh beol uachtair ár seancharad, comhartha cinnte go raibh a sprioc bainte amach ag an sáiteán sin uaim.

“Tá, go bhfuil siad ina gceap magaidh agus ina staicín áiféise os comhair phobail na cruinne.”

What’s wrong with us ?

“Ach, a Shéimí, cén chleasaíocht, nó diabhlaíocht, atá déanta acu anois, leis an drochchlú sin a tharraingt orthu fhéin? Cheap mé fhéin, gur i bhfeabhas a bhí cúrsaí ag dul abhus, agus gur dea-chlú atá tuillte ag Éireannaigh, ó cheann ceann na hEorpa, faoin am seo.”

“Furas a aithint nach I bhfad ón gclábar a théann tú fhéin, ach tú feistithe as do dheireadh anseo, feadh do shaoil, sa chaoi nach bhfeiceann tú, agus nach gcloiseann tú, a bhfuil ag tarlú os comhair do dhá shúil amach.”

“Ach, a Shéimí, in ionad bheith ag raideadh maslaí liom, b’fhéidir go gcuirfeá lena bhfuil idir chamáin agat, agus tú id’ Yank anseo, ar lic mo thinteáin fhéin, agam.”

“Déanfaidh mé cinnte, agus ní fál go haer é, a leithéid a dhéanamh, ag duine ar bith a bhfuil roinntín bheag den tsaol seo feicthe aige. Ar an gcéad dul síos, ar thug tú faoi deara, an oiread caimiléireachta atá ar siúl againn anseo, le cupla scór bliain anuas. Níl le déanamh agat, ach na nuachtáin a léamh, nó fiú aird a thabhairt ar na meáin eile, le tabhairt faoi deara, go bhfuil slad, gadaíocht, robáil, bréagadóireacht, éigniú, mugáil, mí-úsáid, agus tuilleadh, ar liosta le háireamh iad uilig a lua, ar siúl anseo againn ó cheann ceann na bliana.”

“Ach, nach bhfuil a leithéid ar siúl i mbeagnach chuile thír faoi luí na gréine, nó nach ’in oidhreacht Pheaca an tSinsir?

“Sea, ach cá bhfuil an dara tír, ar dhroim talún, a bhfuil an oiread sin Coimisiún agus Binsí Fiosraithe, faoi lán tseol iontu, is atá againne anseo i dtír seo na Naomh is na nOllamh?”

“Ach, a Shéimí, ní bhfuarthas éinne cionntach sna coireanna sin uilig a liostaigh tú os comhair na gCoimisiún is na mBinsí Fiosraithe úd, go nuige seo, ach go háirithe.”

“Ní bhfuarthas, agus chuile sheans nach bhfaighfear ach oiread, nó sin nós atá againn sa tír s’againne, nó cé gur beag tír a bhfuil dlithe níos fearr ar leabhar na Reacht acu ná mar atá againne anseo in Éirinn, ach dheamhan maitheas an diabhail fhéin sna dlithe céanna sin, mura gcuirtear i bhfeidhm iad go bun na dúide.”

“Ach ó tharla gur loisc tú an choinneal, is dócha go bhfuil sé chomh maith agat an t-orlach a loisceadh freisin. Bhfuil locht ar bith eile orainne, Éireannaigh, a thug tú faoi deara, ó d’fhill tú ar ais ón iasacht orainn?”

Any other faults ?

“Bhuel, ó tharla gur iarr tú orm é, tá, agus lán a’ mhála díobh. Ó tharla, le mám maith blianta anuas anois, gur chaill na hEaglaisí cibé cumhacht a bhí acu, tá cúrsaí moráltachta imithe chun donais, amach is amuigh.”

“Cén cineál moráltachta atá i gceist agat, a Shéimí chóir?”

“Cúrsaí gnéis, ach go háirithe, atá i gceist agam anseo. Níl le déanamh agat, ach breathnú ar na meáin, idir nuachtáin agus teilifís, ach go háirithe, agus tuigfidh tú céard tá i gceist agam. Minic a chloiseadh mé, mar nath cainte ag an tseandream fadó, go dtiocfadh Fómhar na mBan gan Náire, roimh lá Philip a’ Chleite, agus dár mh’anam, go bhfuil chuile chosúlacht ar an scéal anois, go bhfuil an Fómhar céanna sin ar lic an dorais chugainn isteach. Breathnaigh ar na pictiúir graosta, gáirsiúla, gnéasacha, a “mhaisíonn” cuid dár nuachtáin, lá i ndiaidh lae, agus ná habair liom, go bhfoilseofaí iad sin, mura raibh daoine amuigh ansin á n-éileamh?

Faoi mar a chuir Mártan a’ Tairbh é, an lá cheana…..Mná ina bpeilt, agus gan snáithe orthu, agus mná eile agus gan orthu ach snáithe!

Sea, agus bheadh sin dona go leor, ach leis an scéal a dhéanamh níos measa fós, téann scéalta fada, ó Shamhain go Bealtaine, le chuile phictiúr acu sin, ar eagla nár dhein na pictiúir fhéin dochar go leor, as a stuaim fhéin. Sea, a chara, is fada liom uaim é Lá Samhna, an lá sin, nuair a ardóidh mé mo sheolta arís, le haghaidh a thabhairt ar thír álainn ghrianmhar na Spáinne.”

“Ach a Shéimí, nach mbaineann roinnt mhaith daoine sásamh as na pictiúir chéanna sin, agus nár mhór an throscadh orthusan é, pictiúir dá leithéid a fhágáil ar lár?”

“Bhuel, níl de fhreagra agam ar an ráiteas sin, ach, faoi mar adúirt an té adúirt….’Tá muid uilig sa láib, ach coinníonn cuid againn ár súile dírithe ar na réalta…..

What about the Ads?

Bhí mé chun tagairt a dhéanamh do na fógraí gránna, amaideacha, a dhírítear orainn, ó mhaidin go hoíche, ar na meáin uilig, agus an chaoi nach féidir le cuid acu fógra ar bith a ullmhú, gan ceirín den ghnéas a chuimilt leis. Sea, agus cá bhfágfainn láithreoirí áirithe, nach bhfuil ar a gcumas srian a choinneáil ar a dteanga, le linn dóibh bheith i láthair an phobail, ach iad béalscaoilte, graosta, gáirsiúil, freisin. Ó bhuel, b’fhéidir nuair a fhillfidh mé ón Spáinn i ndiaidh na Féile Bríde seo chugainn, go mbeadh deis agam áladh a thabhairt ar na maistíní gránna céanna sin. Ach, déarfainn, go bhfuil mo sháith ráite agam don bhabhta seo”

Agus le sin, thug sé an doras amach air fhéin, faoi mar ba chat scólta é.

“Slán abhaile” a chuir mé fhéin ina dhiaidh, ach tá faitíos orm nár chuala sé mé, nó faoin am sin, bhí sé imithe an geata amach, de rúid reatha. Ba é mo thuairim fhéin, go ndearna an Spáinn amadán ceart críochnaithe de, an créatúr, nó cé go mbíodh ábhairín den bhuile ag baint leis chuile lá riamh, ag an am gcéanna, d’fhéadfá ceart eicínt a bhaint as, ach é a ghlacadh go deas réidh. Ó, bhuel, is dócha nach bhfuil leigheas ar an scéal ach é a mharú le foighid!

**************

Peadar Bairéad.

**************

.

  .