Curadh an Chéachta caillte
(Caoineadh ar Mick Muldowney.)
**********************
Gura sámh do shuaimhneas, a chara na gcarad
I reilg Bhaile Fhuilc mar a luíonn do chairde,
Gan ghaoth nó báisteach do do chrá-sa feasta,
Ach grásta Dé dod’ chosaint ar anfa.
.
Mothóimid uainn thú, a threabhdóir ríoga,
In Earrach na bliana, is na céachtaí á líomhadh,
Ach guímís Flaitheas Dé ort anois agus choíche,
Is Solas na Soilse ar feadh na síoraíochta.
***********************
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad
Todhchaí na Gaeilge?
.
Deirtear go bhfuil thart ar 6,000 teanga á labhairt ag daoine, ó cheann ceann na cruinne, ach má tá fhéin, deir na saineolaithe linn, go gcailltear ceann de na teangacha sin chuile choicíos. Anois, ó tharla nach gcumtar teangacha nua, ach go hannamh, tá sé soiléir go bhfuil uimhir na dteangacha ag dul i laghad ó bhliain go bliain. Tuige, adéarfadh duine, a gcailltear na teangacha sin? Bhuel, iompaíonn pobal ó theanga amháin go teanga eile ar chúiseanna áirithe.
Concas
Dul chun cinn!
Is féidir le chuile dhuine a fheiceáil, go bhfuil neart nua le tabhairt faoi deara i gcúrsaí na Gaeilge faoi láthair, agus cuid mhaith dá bhuíochas sin ag dul do Chóras na nGaelscoileanna. Ba iad na tuismitheoirí fhéin a chuir tús leis an gCóras sin, nó chonacthas dóibh, nach dtiocfadh an Ghaeilge slán mura ndéanfadh siadsan a ndícheall, le scoileanna lánGhaeilge a bhunú, le deis a thabhairt dá bpáistí, an teanga a shealbhú agus a fhoghlaim go nádúrtha, trína labhairt. Ní gá dhomsa a rá, gur éirigh go seoigh leis an bhfiontar sin, agus anois, dá bharr, tá Meánscoileanna lánGhailge á mbunú, le hobair na nGaelscoileanna a tharraingt isteach sa Chóras Meánoideachais, agus ar ball, beidh éileamh ar na hOllscoileanna oideachas iomlán Ollscoile a chur ar fáil trí Ghaeilge, freisin. Nuair a tharlóidh a leithéid, beidh a fhios againn ansin, go bhfuil fás nua, agus forbairt, tagtha faoin dteanga s’againne, agus go bhfuil an dara hEarrach ina rás chugainn, beidh dóchas ansin againn, nach mbeidh sí ar cheann de na teangacha sin a chailltear chuile choicíos. Nára fada uainn an lá sin.
.
Peadar Bairéad
.
.
.
.
.
Le
*********************
Gafa i ngéibheann idir dhá shaol, ceann acu thall, agus an ceann eile abhus, atá an sagart cráifeach dáiríreach seo, an tAthair Pádraig Ó Fiannachta. Feictear dó, dár liomsa, go bhfuil laethe a ré fhéin ag druidim chun chríche, mo dhála fhéin freisin, agus dá bharr sin, caitheann sé súil ghéar tríd an nghloine shioctha a scarann an dá shaol óna chéile, le spléachadh neamhshoiléir a fháil, ar úire agus ar ghlaise an fhéir atá ag fás go buacach ar an dtaobh eile, agus ar an lúchair bhuan atá curtha in áirithe dúinn ansin ag íobairt Fhear na Gailíle. Samhlaítear dó, go bhfuil breith agus óige na Críostaíochta buailte isteach ina aigne níos daingne ná mar atá imeachtaí agus tarlúintí a óige fhéin, ina dhúiche fhéin. Micheál de Liostún a chuir ag tochrais ar an gceirtlín sin é, a chéaduair, i ndán leis a foilsíodh, thart ar thriocha bliain ó shoin, agus ba é a dúradh i seoladh an dáin sin nó…
“Rugadh Íosa in Áth Dara.
Bhí teach a mhuintire ar an tSráid Fhada…”
Nach éasca, i ndáiríre, Críost a shamhlú beo beathaíoch inár measc, ó tharla gur tógadh muid i measc Críostaithe díograiseacha an Iarthair, breis is an deich mbliana is trí scór ó shoin, nó an t-am sin, chloisfeá Críost ag labhairt leat amach as béal na gcomharsan, Domhnach agus Dálach, agus ó cheann ceann na bliana.
Léim an dá mhíle bliain, ón lá atá inniu ann, siar go dtí laethe Chríost, níl ann i ndáiríre ach cupla truslóg, mar adeir an tAthair Pádraig linn.
Sa phíosa thuas, níl tagairt déanta agam ach do leath an tsaothair seo, nó téann aistriú fileata le Natalie Trump, taobh le taobh, le saothar an tsagairt. Saothar Uí Fhiannachta ar chlé, agus saothar Natalie ar dheis. Breá, taitneamhach an leagan amach é, agus nach breá an socrú é go bhféadfá breathnú ar chonas a rinne Natalie leagnacha cainte áirithe a láimhseail i mBéarla. Jesus in Dingle, a bhaist Natalie ar a leagan sise.
Táim tar éis cupla turas a thabhairt ar an dtobar fíorálainn fíorGhaeluinne seo, a thochail na húdair ildánacha seo, cheana féin, agus tá mé meáite ar chupla cuairt eile a thabhairt air, sul má dtí i bhfad, nó ní hé amháin go sásaíonn chuile chuairt acu mo chion ar theanga mo mhuintire, ach níos tábhachtaí fós, beathaíonn sé an dúil do-shásta, spioradálta, atá neadaithe sa chroí, agus san anam, istigh ionnam. Ní shásódh cuairt amháin mé. Caithfidh mé cosán a bhualadh chun an tobair dho-thaomtha seo. Is mór an mhaise ar an leabhar é freisin, na grianghrafanna agus na pictiúir dea-línithe a ghabhann leis. B’fhéidir gur mhaith leatsa triall a bhaint as?
Ach b’fhéidir gur chóir dom tagairt eicínt a dhéanamh don saothar fhéin.
I bhfoirm filíochta a chuirtear an saothar seo inár láthair, agus ní gá a rá, nach inné ná inniu a thosaigh an tAthair Pádraic ag shadhmadh focal ina ndánta sciliúla, ealaíonta, eolgaiseacha, agus ní taise don iarracht seo é.
Íosa ag an gCé sa Daingean, a bhaisteann an file ar an gcéad chaibidil filíochta dá dhán, agus breathnaigh mar a chuir sé tús leis an alt filíochta seo.
A bhí Críost ag caint an lá úd
Ach thiar ag Bun Calaidh
Agus amuigh ar Cheann an Ché….”
Ainmníonn sé na daoine a bhí ar an bhfód don ócáid, daoine ón áit ba ea a bhfurmhór. Bhí Aspail ann freisin, bhí Síomón agus Aindí beag i mbun a mbáid is a líonta. Bhí oíche caite acu ar thóir na scadán, ach ruball scadáin fhéin ní bhfuair siad, agus anois bhí siad tagtha i dtír, suncaithe, sáraithe.
Ba ghearr gur thuig Íosa go bhféadfadh sé labhairt leis an slua, dá dtarlódh amuigh i mbád Shíomóin é.
D’iarr sé ar Shíomón teacht i gcabhair air sa mhéid sin. Rinne. Agus thug Íosa Seanmóir uaidh as tochta an bháid sin.
Labhair Íosa leo faoi éisc agus faoi iascaireacht, rud a chuir ionadh ar dhaoine, nó nár shiúinéir eisean, mac Iosaef? Nuair a bhí deireadh ráite aige, d’imigh na daoine, ach d’fhan na hiascairí, agus d’iarr Íosa orthu buaileadh amach píosa, “Agus déanaíg cor” ar seisean. Rinne mar adúradh leo, agus ba ghearr go raibh na líonta lán go scóig le héisc. Ghlaoigh Síomón ar Shéamas agus ar Eoin, agus ba é deireadh an scéil é nó go raibh…
“Na báid lán agus na líonta slán.”
Ag an bpointe sin, thuig Íosa go maith, go raibh Síomón gafa aige, agus go ndéanfadh sé iascaire fónta, ar ball, iascaire ar dhaoine.
“Dúirt leis: Tair agus lean mise,
Agus déanfaidh mé iascaire ar dhaoine díot.”
Mac an Duine
Sa chéad chaibidil eile, faigheann muid Íosa agus na hAspail, ag caint faoi Mhac an Duine fhéin. Agus ag breathnú ar Shíomón, labhair sé leis…
“Cé adeir siad is mé?” ar sé leis.
Cuid acu Eoin Baiste, a thuilleadh Éilias,
Nó duine de na fáithe.”
“Cé adeir tusa is mé?”
Is tú Críost Mac Dé Bhí…”
Shuigh an file an beart sin i gCeann Sléibhe. Agus Pheadar roghnaithe ag Íosa, shocraigh sé ar a eaglais a bhunú ar an gCarraig sin.
Ina dhiaidh sin, déantar tagairt do eachtraí áirithe eile ó mhisean an Tiarna.
Thug Íosa cuairt ar na heasláin, rud a tharlaíonn go rialta i saol an údair fhéin, nuair a théann sé ar ghlaoch ola, agus nuair a thógann sé an Tiarna chucu siúd a bhíonn ina ghátar.
Bhronn an Tiarna síocháin agus suaimhneas ar na heasláin, agus thug a gheallúint dóibh..
“Is mó áras ata i dtigh mAthar.
Raghadsa agus cuirfead áit i gcóir daoibh.”
Ar ball arís, beannaigh Íosa na créatúir uilig atá curtha i gCill Mhairéad, Reilg an Ghorta.
“Táid anois in aoibhneas na bhFlaitheas.
Is leo Ríocht Dé.”
Nach mar sin a labhraíonn an Tiarna leis an údar fhéin tráth fhéachann seisean ar an Reilg chéanna sin?
Déantar tagairt freisin don tSuipéar Deiridh, nuair a thug an Tiarna a chuid fola agus feola dá Aspail, á rá leo, sea, agus dhearbhaigh sé an ráiteas sin, trína rá leo…
A tháinig anuas ó neamh.
Má itheann duine an t-arán seo,
Mairfhidh sé go deo.”
Sea, agus nach cóngarach do chroí an fhile an ráiteas céanna sin, nó nach cuid dá shaol laethúil é, bheith ag glaoch ar an bhfuil agus ar an bhfeoil chéanna sin teacht anuas ó na Flaithis agus tamall a chaitheamh os a chomhair amach, ar lic na haltóra, le linn dó an tAifreann a cheiliúradh.
Leagann an t-údar scéal Lazarus os ár gcomhair freisin, ach suíonn sé ar an nGairtheanaigh é.
“Mise an tAiséirí agus an Bheatha.”
Clabhsúr
Le clabhsúr a chur ar a dhán, críochnaíonn an file an scéal dúinn trí thagairt a dhéanamh don Cháisc, agus don Aiséirí.
“Céad glóir le Dia!” arsa Síomón Peadar,
“Agus canaimis an Hallel.”
B’fhéidir nárbh olc an áit í seo, le críoch a chur lem’ smaointe fánacha faoi “Léim an Dá Mhíle,” an dán iontach, spreagúil, seo, a chuireann Críost ag taisteal arís inár measc, trínár mbailte, trínár gcuanta, agus trínár ndúichí, faoi mar a chuirimis fhéin an Teaghlach Naofa ar a n-aistear chugainn, Oícheanta Nollag, fadó. Sea, éiríonn leis an bhfile anseo, na sean chuimhní sin a mhúscailt arís inár gcroíthe. Gura fada buan iad inár measc.
.
Eachtraigh Dúinn. 16
Tar éis dúinn roinnt ama a chaitheamh ar an gcarr cliathánach úd, ar deireadh thiar thall, shroicheamar Coláiste an Chroí Ró-Naofa, i mBéal an Átha Fhada, i lár Chontae Mhaigh Eo, agus mura raibh ionadh ormsa ar fheiceáil an Fhoirgnimh ríoga sin dom, bhuel, ní lá go maidin é! Foirgneamh mór, ard, galánta, ba ea é, a raibh cuma an airgid agus an tsaibhris air, ó bhun go barr. Ní call dom a rá, nach bhfaca mise tada dá leithéid riamh cheana. Bhí gáirdíní glan-bhearrtha os a chomhair amach, agus oifigí agus seantáin, de chuile shaghas, timpeall an Tí Mhóir. Níor tógadh an foirgneamh céanna sin le bheith ina Choláiste Sagartachta, ach is amhlaidh a bhí an Teach céanna sin mar Árus cónaiathe ag Críostaí díograiseach, ar theastaigh uaidh a chion fhéin a dhéanamh do na misin choigríocha, agus céard a rinne sé ach idir Theach agus fheilm a bhronnadh, scun scan, ar na Misin chun na hAfraice, nó, an SMA, mar a thugtar, de ghnáth, ar an gCumann miseanach sin. Blácach ba ea an fear sin, agus caithfidh go raibh sparán maith teann aige, le fáltas chomh fial, flaithiúil, a chur ar fáil do na misin choigríocha sin. Is dócha gur de bharr na flaithiúlachta céanna sin a deienadh Cunta den Eaglais Chaitliceach Romhánach de, nó ba Chunta é an Blácach sin, Llewellyn, An Cunta, de Bláca.
Ar deireadh thiar, bhí ár gceann scríbe sroichte againn. Bhí sagart ansin romhainn, le fáilte a chur romham agus le mé a stiúradh chun an tSuainleasa. Tugadh leaba dhom istigh sa suanlios céanna sin, seantán ollmhór ba ea an Suanlios céanna, a raibh leapacha do, thart ar thriocha duine ann. Bhí seantán eile taobh leis, a raibh an fhairsinge chéanna ann. Geallaimse dhuit é, nach raibh mórán spáis le spáráil istigh sa Suanlios sin, nó bhí na leapacha sách cóngarach dá chéile ann. Bhí scaraoid bhán ar chuile leaba acu sin, agus ciumhais scothógach ar chuile scaraoid acu sin. ar na ballaí bhí pictiúir bheannaithe agus cros ollmhór chéasta, agus ar chuile bhinn, bhí fógra ollmhór scríofa i litreacha móra… S i l e n c e …. a bhéic na fógraí sin orainn. Tugadh deis dom cibé éadaigh a bhí im chás taistil agam, a chur i dtaisce i gcórfa speisialta dom fhéin, agus cuireadh an cás fhéin i dtaisce freisin. In áit pitseámaí, bhí léine fhada oíche agam! Nach mór idir inné agus inniu, nó b’in a bhí leagtha amach ar an liosta d’éadaí riachtanacha, a cuireadh chuig chuile dhalta, roimh theacht go Coláiste an Chroí Ró-Naofa dó. Cuireadh an léine chéanna sin i dtaisce faoi mo philiúr. Teaspáineadh an seormra níocháin dom, seomra a bhí in aice láimhe, idir an dá sheanatán mhóra, áit a raibh báisín níocháin curtha in áirithe do chuile ghasúr againn. Teaspáineadh mo bháisín fhéin domsa. Ní gá a rá, nach raibh aon uisce reatha ag dul leis na báisíní sin, ach mura raibh, bhí sconna ag bun an tseomra, agus chuile oíche, tar éis do dhuine é fhéin a ní, agus a fhiacla a ghlanach, líonadh sé an báisín sin don mhaidin dár gcionn. Bhí gá leis an nós céanna sin, nó go minic, i gcroí an Gheimhridh, ní bheadh uisce le fáil sa sconna céanna sin, dá dtarlódh go mbeadh na píopaí reoite. Sea, mh’anam, agus ba mhinic a bhíodh leac oighre ar an uisce fhéin sna bháisíní freisin, agus bheadh ort an leac chéanna sin a bhriseadh agus a bhearnadh, sár a bhféadfá d’aghaidh agus do lámha a ní! Thagadh an soláthar uisce ar fad don Choláiste, ó thobar mór domhain, a bhí suite in aice an Choláiste, agus caidéal láimhe os a chionn. Bhíodh ar chuile ghasúr, ar a sheal, tamall a chaitheamh chuile lá, ag oibriú an chaidéil chéanna sin, le huisce a chur ar fáil don Choláiste.
Nuair a bhí an méid sin déanta ag an sagart, d’iarr sé ar ghasúr, a raibh bliain caite aige sa Choláiste cheana féin, an chuid eile den Choláiste a theaspáint dom. Ní raibh aon soláthar aibhléise ag an gColáiste an t-am sin, agus ba é an bhí acu ina áit, nó lampaí ola pharaifín. Níor chuir sin aon ionadh ormsa, nó ní raibh againne sa bhaile, an t-am sin, ach an cineál céanna solais. Ba é an gléas téite a bí acu nó sorin mhalldóite, sna hallai móra, agus tine ghuail, sna gnáthsheomraí ranga. Chuamar isteach sa Halla Staidéir, agus ba bheag nár bhain sin an chaint díom, nó ní fhaca mise aon rud cosúil leis, ar a mhéad, nó ar a fhairsinge, riamh cheana. Arís, bhi an fógra ollmhór céanna ar an mbinn inairde acu, ag fógairt orainn bheith ciúin……S i l e n c e ……a bhéic an fógra céanna orainn, ach dúirt mo threoraí liom, go raibh cead cainte againn an lá sin, agus nach mbíodh an “Silence” sin i bhfeidhm, ach amháin nuair a bhíodh na mic léinn uilig bailithe ansin, sa tráthnóna, i mbun a staidéir. Bhí na binsí uilig ansin leagtha amach ina ranganna, ó cheann ceann an Halla, faoi mar ba shaighdiúirí iad, agus crochta ina líne dhíreach os a gcionn, síos lár an Halla, bhí rang lampaí ola phairifín ar sileadh ón tsíleáil anuas, le solas a chur ar fáil, nuair a bheadh gá lena leithéid, le linn séasur an dorchadais. Ar ‘chaon taobh den Halla mór sin, bhí rang de shoirn mhalldóite, agus iad ina seasamh ansin, faoi mar a bheadh siad ag fanacht ar laethe fuara, feannaideacha, an Gheimhridh, le teas agus compórd a chur ar fáil dá gcairde óga. D’fhágamar an Halla sin ar ball, agus thugamar aghaidh ar an bProinnteach. A leithéid de sheomra! é mór, fada, leathan, fairsing, boird leathana fhada ag bun an tseomra, agus bord breá leathan, galánta, ag ceann an tseomra, agus é socraithe in airde ar ardán.
“Na sagairt a itheann at an mbord galánta sin” adúirt mo threoraí liom, “agus sinne a bheidh ag ithe ag na boird thíos ansin.”
Chuir radharc úd na mbord céanna sin in iúl domsa, go raibh ocras ag teacht orm fhéin, agus dá mbeinn sa bhaile, go bhfaighinn canta aráin agus braon bainne, dom fhéin, le cúl a chur air, ach ní raibh mé sa bhaile a thuilleadh, agus ní raibh mo Mham, nó mo chlann ansin, le haire a thabhairt dom feasta. Ba bheag nár thosaigh mé ag caoineadh, nuair a smaoinigh mé go raibh an nead tréigthe agam, agus go mbeadh orm maireachtáil i measc strainséirí feasta. Níor chuir mé na smaointe sin in iúl dom threoraí, dár ndóigh! Ach bhí fhios agam, go raibh na crainn curtha, agus go raibh orm mo thoil a chur le toil Dé, feasta. Ar aghaidh linn ansin, go dtí an Séipéal. Ba chosúil le Neamh ar thalamh é, an tAireagal céanna sin. An altóir, na fuinneoga, na suíocháin, na pictiúir. Nárbh álainn go deo an radharc iad, i gcomparáid leis an tsean-séipéal a bhí againne sa bhaile, ach níor dhóigh liom, go raibh sé chomh cairdiúil céanna le Séipéal na Cille Móire Iorrais! Ach, is dócha go bhféadfadh duine dul ina chleachtadh, le himeacht aimsire. Chuamar ar ár nglúine, agus chuir mé fhéin paidir lem’ mhuintir sa bhaile, agus lem’ chairde, ach go háirithe, d’iarr mé ar an bhfear thuas, súil a choinneáil orm fhéin, fad is a bhí mé ag iarraidh mo bhealach a dhéanamh trí dheacrachtaí an tsaoil nua seo a bhí tofa agam.
Ar ball, chuamar ar chuairt timpeall, ag iarraidh chuile shórt a thabhairt faoi deara, ach chuir mé suim, agus dhá shuim, sna cúirteanna breátha liathróid láimhe, a bhí suite cóngarach go maith don scoil. Faoin am seo, bhí na mic léinn ag teacht isteach ina sluaite, agus ba ghearr go raibh siad go léir bailithe le chéile ansin. Bhí sé ina thráthnóna, faoin am sin, agus ar deireadh thiar thall, dúradh linn aghaidh a thabhairt ar an bProinnteach. Bhí cinnirí tofa ansin, agus ba ghearr go raibh chuile dhalta againn seolta acu chun a ionaid fhéin. Nuair a bhí sin déanta, tháinig na sagairt isteach. Sheasadar ag an bpríomhbhord. Dúirt Uachtarán an Choláiste an t-altú roimh bhia, agus ansin, shuigh chuile dhuine ina áit fhéin. Ba ghearr gur leag na cinnirí ár mbéile os ár gcomhair amach. D’itheamar ár gcuid go buíoch, beannachtach, nó, déanta na fírinne, bhí mé fhéin stiúctha leis an ocras, faoin am sin. I ndiaidh ár mbéile, thugamar aghaidh ar an Séipéal arís, le paidir a rá, agus ansin, chuamar amach ar fud na bhfud arís, agus cead againn rud ar bith ba mhaith linn a dhéanamh, ar feadh tamaill. Chuaigh cuid againn ag siúlóid, cuid eile ag imirt liathróid láimhe, agus tuilleadh fós ag imirt peile. Bhí ulloird bhreátha, mhóra, torthúla ag an gColáiste, agus dá bharr sin, cuireadh ár ndóthain úlla ar fáil dúinn, agus gheallaimse dhuit é, go raibh fáilte is fiche againn roimh na húlla céanna sin.
Ar deireadh, buaileadh clog, agus thugamar aghaidh ar an bProinnteach arís, le béile na hoíche a chaitheamh. D’éirigh linn teacht isteach ar chleachtas na scoile, go tapaidh, nó bhí bliain amháin caite ansin, cheana féin, ag lucht an dara bliain, agus bhí siadsan mar threoraithe againne, lucht na chéad bhliana. I ndiaidh an tsuipéir, agus tar éis dúinn seal a chaitheamh san Aireagal, ag rá ár bpaidreacha oíche, thugamar aghaidh ar an Suanlios, áit ar tugadh treoracha dúinn faoi dhea-iompar, agus rialacha éagsúla na háite sin. Bhí sollúntacht faoi leith ag baint le Tost Mór na hoíche, nó an “Grand Silence” faoi mar a thugadh cuid de na sagairt ar thost mór sin na hoíche. Ní raibh cead cainte ag duine ar bith againn sa suanlios céanna sin. Bhí aird chuile dhuine againn ar a ghnó fhéin, agus thug an tost fada sin deis dúinn smaoineamh ar Dhia, agus ar chúrsaí spioradálta. Nach gceapfá go ndéanfadh saol dá leithéid naomh de dhuine ar bith? ach caithfear a smaoineamh freisin, nach raibh ionainne, ag an am, ach gasúir, agus gasúir a bhí tugtha do dhiabhlaíocht, agus do mhioscais, de chuile shórt. Ní dóigh liom áfach, gur mar sin a bhreathnaigh na sagairt a bhí inár mbun ar an scéal, nó dár leosan, ba chóir go mbeadh chuile dhuine againn chomh deaiomprach le manach! Bhí breall orthu sa mhéid sin, áfach, geallaimse dhuit é!
Dúradh linn nach mbeadh orainn éirí ag a sé, an mhaidin dár gcionn, agus ó tharla gurbh í sin an chéad oíche ag cuid againn sa Choláiste, ligfí dúinn codladh go dtí a seacht ar maidin! Mhothaigh mé fhéin go raibh an leaba an-mhíchompórdach, ach dá ainneoin sin, ba ghearr go raibh mé im’ chnap codlata, agus ba é an chead rud eile a mhothaigh mé, nó an clog diabhalta sin ag insint dúinn uilig, go raibh sé in am againn éirí. “Vox Dei”, nó guth Dé, a thugadh siad ar an gclog úd, sa Choláiste, ach geallaimse dhuit é, gur mhinic a cheapamarna go mba gharbh, géar, gránna, an guth a bhí an an gclog céanna sin!!
“Benidicamus Domino”, sílim, adeireadh fear an chloig, mar bheannacht dúinn, ar maidin, agus d’fhreagraímis, d’aon guth slochtach amháin, “Deo gratias!” Nuair a smaoiním siar ar na cúrsaí sin faoi láthair, tuigtear dom, amanta, gur ag brionglóidigh atá mé, ach b’in é díreach mar a bhí cúrsaí againn, i gColáiste an Chroí Ró-Noafa, i mBéal an Átha Fhada, an tráth úd fadó, i dtús dhaichidí na haoise seo caite.
D’éiríomar as na leapacha amach, bhaineamar ár léinte fada oíche dínn, agus chuireamar roinnt éadaí orainn fhéin, agus amach linn chun an tseomra níocháin. Rinneamar a raibh le déanamh againn ansin, agus nuair a bhíomar nite, gléasta, pioctha, thugamar aghaidh ar an Aireaagal, nó ar an Séipéal, agus bhí orainn seal a chaitheamh ag paidreoireacht, agus seal ag machtnamh. Nuair a bhí sin déanta againn, léadh an tAifreann dúinn. Ina dhiaidh sin, agus roimh ár mbricfeasta, cuireadh i mbun oibre sinn, ag ní, agus ag glanadh an tí, nó ní raibh éinne eile ansin leis an gcineál sin oibre a dhéanamh, ach sinne. Thuig na cinnirí, a raibh le déanamh i rith na tréimhse sin, agus chuireadar sinne i mbun oibre láithreach, agus thug a ghnó fhéin le déanamh do chuile dhuine againn. Tar éis leathuair a chloig a chaitheamh i mbun na hoibre sin, bhíodh an áit chomh glan le biorán nua, agus ansin, sheoltaí isteach sa mBialann arís sinn. Thugtaí pláta bracháin do chuile dhuine againn, agus ina dhiaidh sin, bhí cupán tae, arán, agus ruainne margairín againn, le cúl a chur ar an ocras, go ham dinneir. Ní raibh aon ranganna, nó tada dá leithéid, againn an lá sin, nó tugadh lá saoire dúinn, le deis a thabhairt dúinn, dul i gcleachtadh ar an áit, agus le haithne a chur ar a chéile. Rinneamar sin, agus cuireadh comórtas liathróid láimhe sa tsiúl freisin, agus geallaimse dhuit é, gur bhaineamar toit agus sásamh as an lá sin, agus léirigh sé dúinn, nach gcaitear an t-am ar fad ag guí, is ag paidreoireacht, i gCliarscoil, ach go mbíonn deis ag gasúir seal a chaitheamh ag spraoi dóibh fhéin freisin. Chuireamar aithne ar na sagairt a bhí i mbun an Choláiste sin, ach dúirt na sinsir linn, nach mairfeadh na laethe saoire sin i bhfad, agus go mbeadh muid gafa in úim na hoibre, an lá dár gcionn, agus nach mbeadh lá saoire dá leithéid againn arís go ceann scathaimh fhada. Bhaineamar sásamh as an lá sin, agus bhí an cearat ag na sinsir, nó an lá dár gcionn, bhéic an clog orainn ag a sé ar maidin, agus b’éigean dúinne an bhéic sin a fhreagairt, ar an toirt, agus buíochas a ghabháil le Dia dá bharr!
“Deo gratias”, a bhéic sinne, agus bhíomar imithe i gcleachtadh ar rithim na naofachta, cheana féin, ach níorbh ionann sin is a rá, go mba naoimh fós sinn!
.
Iris, Magazine; scileanna riachtanacha, the necessary skills; tionscadal, project; Réalta Scannán, Film-star; duine dem chomhaois, one of my contemporaries, raon na gcos, within walking distance; Bráithre le Muire, Marist Brothers.
.
.
An Irish Teacher
.
Ba mhaith liom alt amháin eile a scríobh faoin gcineál saoil a bhí agam, agus mé im’ mhúinteoir Gaeilge, i gColáiste Mhuireadhaigh, i mBéal an Átha, i gcaogaidí na haoise seo caite. Nuair a thosaigh mé ag múineadh sa Choláiste sin, a chéaduair, bhínn chomh gafa sin leis an obair, gur bheag am saor a bhíodh agam, i ndeireadh an lae thiar, ach mé sáite go dtí na cluasa im chuid oibre, ó mhaidin go hoíche. Rinne mé iarrachtaí áirithe le dul i gcionn ar na daltaí a bhí faoi mo chúram agam, ag an am.
Our own Magazine
Rinne mé iarracht ar Irisleabhar, de chineál eicínt, a chur ar bun inár measc, agus d’fhág sin go raibh ormsa altanna, dánta, agus píosaí scríbhneoireachta, a mhealladh ó dhaltaí, a raibh an iomarca le déanamh acu, cheana féin. Tar éis roinnt mhaith útamála, d’éirigh linn eagrán amháin den Iris chéanna sin a chur i gcló, agus a chur ar díol i measc lucht na scoile, agus fiú amuigh i gcupla siopa sa mbaile mór! Ba mhór an saothar é, i ndáiríre, ach bhí an oiread sin sclábhaíochta ag baint leis an iarracht sin, agus gan chúnamh le fáil ó cheárd ar bith, nár tháinig an dara heagrán ar an saol riamh ina dhiaidh sin. “An Síol”, a bhaist mé ar an Iris chéanna sin, agus creid é, nó ná creid é, tháinig mé ar chóip de, cupla bliain ó shoin, agus déarfainn nárbh aon chailliúint ró-mhór é don Saol Gaelach an Iris chéanna sin a ligint i léig! Ag breathnú siar anois ar na cúrsaí sin, déarfainn gur ar an bPiarsach a bhí mé ag smaoineamh agus an tionscadal céanna sin idir chamáin agam, nó b’in an cineál ruda a dhéanadh seisean, ach níorbh aon Piarsach mise, geallaimse dhuit é.
Rinne mé iarracht freisin dráma a chur ar an ardán, agus phioc mé amach m’fhoireann aisteoirí don ndráma céanna sin, agus chaitheamar cupla ráithe ina bhun, ach faitíos orm, nár léiríodh riamh é, toisc, is dócha, nach raibh na scileanna riachtanacha agam fhéin, ag an am, agus ní raibh éinne eile ansin, a bhí sásta dul i bpáirt liom, sa bhfiontar sin. Arís, is dócha gurbh é an Piarsach ba chúis dom tabhairt faoin ród áirithe sin!
Thugamar faoi thionscadal eile, chomh maith, agus is féidir liom a mhaíomh, gurbh fhearr go mór a d’éirigh linn sa chás sin. Cúrsaí diospóireachta atá i gceist agam anseo. Is dócha go raibh cleachtadh eicínt agam fhéin ar chúrsaí diospóireachta, nó bhíodh roinnt mhaith den chineál sin oibre ar siúl againn sna Cliarscoileanna, ar dhein mé freastal orthu, agus bíodh gur i nGaeilge a ritheadh roinnt áirithe díobh, is é mo thuairim, nár den díogha iad, ach oiread. B’fhéidir nach raibh cuid acu thar mholadh beirte, ach ag an am gcéanna, thug siad deis do na daltaí, iarracht a dhéanamh seasamh suas, agus a smaointe a chur abhaile ar lucht éisteachta, agus ní beag nó suarach an bua é sin, i gcás dalta a bhí cúthalach, nó neirbhíseach, ó nádúir.
Bhí Club Drámaíochta den scoth i mbun oibre i mBéal an Átha, an t-am sin, agus ó tharla go raibh Gerry Molloy, deartháir an Drámadóra cháiliúil, M.J. Molloy, ina mhúinteoir i gColáiste Mhuireadhaigh, ag an am, níor ró-fhada go raibh mé meallta leis aige, le páirteanna a ghlacadh sna drámaí a bhíodh á léiriú aigeasan. Níor cheap mé fhéin go raibh aon ghaisce ionnam mar aisteoir, ach dhealródh sé, go raibh Gerry sásta lem iarrachtaí ar an ardán, agus thugadh sé páirt dom go rialta, sna drámaí a roghnaíodh sé le cur i láthair an phobail, drámaí ar nós, The Paddy Pedlar, The King of Fridays Men, The Playboy of the Western World, agus The Wood of the Whispering. Drámaí a scríobh a dheartháir ba ea cuid acu. Bhí páirt agam sa Pedlar agus sa Playboy freisin, agus d’éirigh thar barr lenár Playboy, sa chaoi gur sciob sé an chraobh leis i gComórtaisí Drámaíochta, sa timpeallacht, agus sciob sé an chraobh leis freisin, sa Chomórtas Náisiúnta Drámaíochta, i mBaile Átha Luain. Agus nach raibh socruithe á ndéanamh leis an Playboy céanna sin a chur ar an ardán i Londain Shasana, agus nach rabhthas ag caint faoina thógáil chun na Stát Aontaithe, go fiú nár luadh Caesar’s Palace mar sprioc linn freisin. Caithfidh mé a admháil go raibh cuid againn ag smaoineamh ar bheith inár réalta scannán thall i Hollywood, ach ba é críoch na mbeart é nach ndeachamar áit ar bith thar lear leis an ndráma céanna sin, agus nach ’in an saol agat, a mhac! Ar aon nós, b’éigean dom bheith sásta lem phost mar mhúinteoir i mBéal an Átha, agus a bheith buíoch beannachtach go raibh post dá leithéid agam, mar, nárbh iomaí duine dem chomhaois, a bhí díreach chomh cáilithe liom fhéin, agus a raibh air an bád bán a thabhairt air fhéin, sin nó fanacht anseo in Éirinn iathghlas, oileánach, agus é ag brath ar pé cúnamh a thoileodh an Stát s’againne a thál orthu. B’in an cineál saoil a bhí i dtreis in Éirinn, ag an am. Ní raibh trácht fiú, ar Thíogar Ceilteach, ag an am, nó is dócha go bhfaigheadh a leithéid de bheithíoch bás den ghorta dearg abhus againne an tráth úd.
Mar a mhínigh mé cheana, ní raibh carr nó tada dá leithéid agam, an t-am sin, nó súil agam fiú, lena leithéid, mar sin, ba de shiúl na gcos a raghainn ó áit go háit, agus dá dteastódh uaim dul ar aistear ar bith, taobh amuigh de raon na gcos, bhuel, bheadh orm dul ar an mbus, nó ar an dtraein. Sea, mór idir inné agus inniu, gan aon agó!
D’éirigh go réasúnta maith liom i mbun mo cheirde, agus bhínn sáite in aon chineál oibre a bhain le gluaiseacht na teanga. Bhí mé im bhall de Chonradh na Gaeilge, agus bhí ag éirí go maith liom san eagraíocht sin, freisin. D’éirigh leis an gCraobh s’againne rún a chur ar chlár na hArdfheise, a tionóladh i gCill Áirne, sna caogaidí. Ba é a bhí i gceist sa rún céanna sin, nó go ndéanfaí chuile iarracht, an Ghaeilge a dhaingniú, agus a chur á labhairt arís, trí dhúichí áirithe a phiocadh amach leis an bpolasaí sin a chur i bhfeidhm iontu i dtosach, agus ansin, agus de réir a chéile, go ndéanfaí teorainneacha na ndúichí sin a leathnú amach, go dtí, sa deireadh, nach mbeadh sa tír ar fad ach críoch ina mbeadh an Ghaeilge faoi réim arís inti. Sea, agus ritheadh an rún sin freisin, ach ní dóigh liom, go raibh aon toradh ar an rún céanna sin, thar lucht na hArdfheise a chur ag caint faoi!
Tar éis cupla bliain áfach, thosaigh mé ag éirí amach, agus ag iarraidh páirt a ghlacadh i saol sóisialta an bhaile mhóir. Chuir mé aithne ar dhaoine, agus thosaigh mé ag dul chuig cluichí, chuig damhsaí agus chuig aon éirí amach a chuirtí ar siúl sa timpeallacht, ag an am. Agus ansin, tar éis dom cúig bliana, nó mar sin, a chaitheamh i mBéal an Átha, pósadh mé fhéin agus Pádraigín Nic Fhinn, in Ardeaglais Mhuireadhaigh i mBéal an Átha. Agus arís, nach mór idir inné agus inniu? nó bhíomar fós gan gluaisteán, gan chóras iompair dár gcuid fhéin. Ach, b’in mar a bhí, an t-am sin.
Tharla ag an am sin, go raibh mé ag smaoineamh ar thabhairt faoin Ardchathair, agus tharla go raibh duine de na Bráithre le Muire ar m’aithne, ag an am, agus mhol seisean dom cur isteach ar phost ina scoil siúd, i nDroichead na Dothra, i mBaile Átha Cliath. Rinne mé rud air, agus ba é deireadh na mbeart é, nó go bhfuair mé post i gColáiste Mhuire Cois Abhann, ansin, agus arís b’éigean dom mo chip is mo mheánaithe a bhailiú chugam, agus mé fhéin, is mo bhean, agus mo mhac, Micheál, a bhailiú liom chun na cathrach, ach b’fhéidir gur chóir dom an chuid eile den scéal sin a fhágáil go dtí an chéad ghála eile, nuair a chuirfidh mé síos ar an bpost nua, agus ar an scoil nua, agus ar an gcor a chuir sin uilig im chinniúint. Go dtí sin, Slán……
.
Sceanadh, Mugáil, agus Marú 2
Peadar Bairéad
.
(This week we continue our consideration of Street Violence.)
.
Níl le déanamh agat ach breathnú ar nuachtán ar bith, na laethe seo, agus feicfidh tú, gur beag oíche a théann thart, nach ndéantar duine eicínt a sceanadh nó a robáil anseo; a mhugáil nó a bhatráil ansiúd, nó faraoir, a bhascadh agus a mharú, fiú, san áit úd eile. In ainm Chroim! Cén cineál sochaí atá á tógáil againn anseo? Nach gceapfá nach mbeadh tada dá leithéid ag tarlú anseo, toisc go bhfuil an tír s’againne chomh beag sin, agus toisc go bhfuil aithne ag chuile dhuine againn ar a chéile, geall leis.
B’fhéidir go gceapfá sin, ach dá gceapfá, bheadh breall ort, nó nuair a éiríonn idir chairde, sin an áit a mbíonn an feannadh, agus nach minic, na laethe seo, a léann muid faoi chairde a chaith an oíche ar an drabhlás, le chéile, agus ansin, ar a mbealach abhaile, toisc, b’fhéidir go sciorrfadh focal ó dhuine acu, go mbeadh an lasair sa bharrach láithreach bonn, agus diabhal stopadh a bheadh orthu go mbeadh duine acu sínte tréith ar lár. Anois, tá sin dona go leor, ach i gcás dá leithéid, ní raibh cloch sa mhainchille ag duine ar bith de na cairde céanna sin dá chéile, nó ní raibh aon drochfhuil eatarthu, ach is amhlaidh a tharla an chaismhirt sin eatarthu, de thaisme. Cad is féidir linn a rá faoi chás dá leithéid, ach nár chóir go dtarlódh sé, olc, maith, nó dona, agus arís, is dócha go bhféadfadh duine a rá, gur toisc go raibh an iomarca óil ar bord ag na cairde céanna sin, a tharla an scliúchas marfach sin eatarthu.
An bhfuil leigheas ar an scéal, an gceapann tú?
Tá, cinnte. Níor chóir an oiread sin dí a dhíol leo, i dteach ósta ar bith, agus i gcás dá leithéid, bheadh cuid den mhilleán ar únéir an tí ósta inar thóg siad an lasta sin ar bord, nó arís, ar an ollmhargadh inar cheannaigh siad ualach asail den stuif meisciúil sin.
Scéal eile ar fad é, nuair a théann dream ruifíní amach ar ar sráideanna, agus gan d’aidhm acu, ach teacht ar dhuine neamhurchóideach eicínt, d’fhonn léasadh maith a bhuaileadh air. De ghnáth, ní bhíonn aithne ná eolas ar bith faoin spéir acu ar an nduine bocht sin. Is amhlaidh a mheallann siad chucu é, trí chipín solais, nó toitín, a iarraidh air, nó rud eicínt dá leithéid, agus ansin, nuair atá sé ina gcóngar, iompaíonn siad air, agus ionsaíonn é, le buidéal, b’fhéidir, nó le scian, nó le ciceanna fiú, go dtí nach mbíonn fágtha ann ach an dé, agus ansin, ritheann siad leo, mar a dhéanfadh cladhairí, gan iarracht ar bith a dhéanamh ar chóir leighis a chur ar fáil dó, nó cúnamh dá laghadh a thabhairt dó. Nach deacair cur suas le hiompar dá leithéid? Agus dá gcuirfeá ceist orm, an raibh leigheas ar bith le fáil ar an gcineál sin barbarthachta, is dócha go mbeadh orm a rá, nach raibh leigheas i ndán d’iompar dá leithéid, ach amháin na coirpigh sin a chaitheamh isteach i gcarcar, sa chaoi nach mbeadh ar a gcumas, a leithéid a dhéanamh d’éinne eile, feasta. Sea, agus níorbh aon mhaith é cupla seachtain príosúntachta a ghearradh orthu, nó thiocfaidís amach, agus dhéanfaidís a leithéid céanna arís, ach dá ngearrfaí seal fada príosúntachta orthu, ansin bheadh seans ann go bhfoghlaimeodh siad fios a mbéas, don todhchaí, agus nach ndéanfadh siad a leithéid arís, agus chomh maith le sin, mhúinfeadh sin ceacht do mhaistíní óga eile, gan iompar dá leithéid a chleachtadh amuigh ar ár sráideanna, ar eagla go ndéanfaí an rud céanna leosan. Sea, mh’anam, is beag rud a thuigeann coirpigh chomh maith le príosúntacht fhada!
Ar an dtaobh eile den scéal, is dócha go gcaithfidh an tsochaí s’againne, chuile iarracht a dhéanamh ar thimpeallacht an phhobail a fheabhsú, sa chaoi nach mbeidh fonn ar ógánaigh, feasta, daoine a ionsaí, nó a bhualadh, in aon chor. Tharla cogaí iomadúla ó cheann ceann na cruinne, agus tá’s ag an lá go gcothaíonn cogaí foréigean, agus fíoch fola, i measc daoine. Íslíonn siad freisin, an luach a leagann daoine ar bheatha an daonnaí.
Gaeilge 
English