I mBéal an Phobail

Peadar Bairéad

(This week I mBeal an Phobail takes a look at an article that appeared in this column 25 years ago.)

Dónall Mac Amhlaigh

.

Bhí mé ag breathnú siar ar altanna a scríobh mé don cholún seo, blianta ó shoin, agus chuir mé spéis faoi leith sa cheann seo thíos, a foilsíodh anseo cúig bliana is fiche ó shoin anois. Alt faoinár scríbhneoir fhéin, faoi Dhónall Mac Amhlaigh, fear a bhí bródúil as a cheangal leis an gcathair ársa s’againne. “Scríbhneoir Cruthaitheach” an teideal a bhí ar an alt sin, agus seo chugaibh anois é.

Scríbhneoir Cruthaitheach

“Bhí mé i láthair ag Merriman ’86, anseo i gCathair Chainnigh, mar ar seoladh úrscéal nua Mhic Amhlaigh. Ócáid ghradamúil ba ea í, agus Gaeil mhóra Éireann ar an bhfód, leis an seoladh oifigiúil a bhlaiseadh. Bhí an t-údar fhéin linn, chomh maith le, Seán séimh Mac Réamainn, Proinsias deisbhéalach Mac Aonghusa, agus Leon díograiseach Ó Broin.

Labhair an t-údar linn. É spéisiúil, greannmhar, mar is dual dó. Ní raibh duine den cheithre scór a bhí sa láthair nach raibh cóip shnasta de ‘DEORAITHE’ faoina ascaill aige. Bhí grein an fhir bháite agam fhéin ar an gcóip úr-nua, údar-shínithe, den leabhar, a bhí folaithe sa mhála plaisteach, a neadaigh go cluthair ar mo ghlúin.

Chomh fada is a bhaineann sé liomsa, níl scríbhneoir sa tír chomh spéisiúil, nádúrtha, corraitheach, le Dónall na scéalta Mac Amhlaigh. Bhí “Schnitzer Ó Shea críochnaithe agam. Sea, agus léirmheas ar an úrscéal sin scríofa, agus curtha chun bealaigh agam, cheana féin. Tá an t-údar seo tagtha chun foirfeachta go mór, le scathamh anuas. Tuigeann sé anois an difir atá idir iriseoireacht agus scríbhneoireacht chruthaitheach. Ní haon ionadh, mar sin, gurbh fhada liom go mbeinn ag léamh leabhar Dhónaill, le go ndiúgfainn sú na beatha as, le go mbainfinn pléisiúr as, má bhí a leithéid folaithe i dtobar doimhin na bhfocal ann. Luigh mé isteach ar an obair an oíche sin. Cuireann an t-údar duine dá phríomhcharachtair in aithne dhúinn sa chéad leathanach. Luaitear a ainm cúig huaire sa leathanach tosaigh sin. Niall Ó Conaill, iarshaighdiúir ón Rinn Mhór, an chéad charachtar a chuirtear in aithne dúinn.

Trí Shnáithe

Trí shnáithe a úsáideann Dónall sa scéal seo, le taipéis ildathach an scéil a shníomh astu. Ceann de na snáitheanna sin is ea Niall. Luafaidh mé an péire eile, ar ball. Is é bun agus barr an leabhair seo, nó an t-údar ag iarraidh scéal a shníomh as tubaiste eacnamaíoch na gcaogaidí. Cad a tharla don phobal áitiúil, nuair a thit an tóin as an saol thiar?

An Niall seo, a luaigh mé thuas, ní ar an mbád bán a bhí a thriall, níorbh ea mh’anam, ach ar chathair Chainnigh cois Feoire, áit a maolófaí, de réir a chéile, ar a dhíograis agus ar a mhisneach. Tharraing sé ar Chill Chainnigh, mar bhí bearthaithe aige fhéin agus ag Ciarán Buitléar, dul i bpáirt, le gnó beag a bhunú dóibh fhéin. Trí scéal Néill a leanúint, tá an t-údar ábalta an dá thrá a fhreastal, trí bhreathnú ar chúrsaí anseo in Éirinn, agus ag an am gcéanna, ar chúrsaí thall. Tarraingíonn Dónall snáithe eile chuige sa dara caibidil. Bean óg, a thug an bád bán uirthi fhéin an lá céanna ba ea Nano Ní Chatháin, nó Nano Mháire Choilm, mar a thugtaí uirthi thiar. Bhí Nano mór le Máirtín Bhid Antaine, agus ó tharla nach raibh Máirtín ag cur cuma ar bith air fhéin, bhearthaig Nano geábh a thabhairt an an áit thall, ó tharla go raibh sí sa bhealach ar a deartháir abhus. Fuair sí post mar bhanaltra neamhoilte in Ospidéal Norwold. Is iomaí sin óigbhean dá leithéid a thréig an Ghaeltacht, thart faoin am sin, agus b’iomaí duine acu siúd a chuaigh le banaltracht, mar sin, is snáithe fírinneach, inchreidthe, atá á sníomh anseo ag an údar.

Tógann Nano lei, anonn go Sasana, tréithe an tsaoil thiar. Dílseacht dá creideamh, dá tír, agus dá buachaill bán fhéin, Máirtín Bhid Antaine. Níorbh aon Romeo ar rothaí é an Máirtín céanna sin, mar, gan dabht ar domhan, is é peata a Mhamaí é. Oibríonn an t-údar ar chruachás seo Nano. Ar chóir di fanacht dílis do Mháirtín? Nó ar chóir di saol nua a mhúnlú di fhéin thall? Is géar agus is fíochmhar mar a throideann Nano chuile chathú a thagann ina treo, ach timpeall uirthi, bhí a lán eile nár throid chomh díograiseach céanna, ná chomh minic céanna, ach a ghlac le nósanna an tsaoil thall, ach, ag an am gcéanna, bheadh trua agat do Nano bhocht, cailín a bhí á tarraingtr idir dhá chultúr.

Treabhar Bheartla Bhillí

I gCaibidil a trí, léiríonn an t-údar an tríú snáithe dúinn. Sin Treabhar Ó Nia, nó Treabhar Bheartla Bhilli, agus cé go mba churadh Chonamara é an Treabhar céanna, arís, bheadh trua agat don bhfear bocht seo, ag saothrú a choda ar shráideanna Londain.

An-chreidiúint ag dul do Chlóchomhar Teoranta, a chuiir cló so-léite, ealaíonta, ar an leaabhar breá seo. Ár mbuíochas tuillte ag an gComhairle Ealaíon, as ucht an deontais a chuir siad ar fáil don leabhar seo. Rud eile a shásaíonn go mór mé, nó gburb é seo an chéad ghála de thríológ atá idir chamáin ag an údar ildánach seo. Sladmharghadh ar £4.00.”

Faraoir géar! Níor chuir Dónall an dá leabhar eile den tríológ ar fáil dúinn, nó fuair sé bás sula raibh deis aige cur lena mhian.

Solas na bhFlaitheas dá anam dílis, Gaelach.