le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
L e a b h a r S u i m i ú i l S t a i r e.
.
******************************
.
O n T h e B a n k s o f t h e N o r e
St. F i a c h r e ‘s L a n d …………………………………
.
Foilsithe ag ….St. Fiachre’s by the Nore Historical Committee. 2002……………………
.
Curtha in eagar ag………………………………………………………………….Michael O’Dwyer.
.
*******************************
.
Ar an 30ú lá d’Iúil na bliana seo 2002, ag a hocht a chlog um thráthnóna, is ea bhí an gabhar á róstadh anseo i gCill Chainnigh, nó ba san áit sin, ag an am sin, a seoladh an leabhar spéisiúil seo, sa Springhill Court Hotel. Mrs Teresa Mullen, Cathaoirleach Chomhairle Chill Chainnigh, a rinne an beart. Fuair mé fhéin cuireadh bheith i láthair don ócáid, ach ar an droch uair, ní raibh ar mo chumas bheith ar an bhfód don ócáid stairiúil sin, ach fuair mé cóip den leabhar, léigh mé é, agus seo chugaibh mé anois le píosa na seachtaine seo, bunaithe ar an leabhar nuafhoilsithe sin.
Ná tabhair do bhreith ar leabhar i ngeall ar a chlúdach, adeirtear, bhuel, caithfidh gur eisceacht atá sa leabhar seo, nó is mealltach, maisiúil, taitneamhach é an clúdach atá air, le pictiúr de Theach Sheestown, a leagadh sa bhliain 1883, chun tosaigh, agus picitiúr de chros agus de chéimeanna Thobar Fhiachra, ar a chúl. Is mór an maisiú ar an leabhar na clúdaigh chéanna sin.
Is dócha, i ndáiríre, gurb í Mrs Mary Tallent agus a Coiste, a bhí taobh thiar den obair go léir a bhain leis an leabhar seo a chur i dtoll a chéile, agus nuair a bhí a dtaighde déanta acu, bhí an t-ádh orthu go raibh Michael O’Dwyer sásta eagar a chur ar an leabhar sin dóibh, nó bheadh sé deacair eagarthóir níos oilte, níos eolgaisí, nó níos cleachta ar an gcineál seo oibre a fháil, ná an fear léannta céanna sin, nó cheana féin, tá eagar curtha aige ar mhám maith leabhar, arbh í an stair áitiúil is cuspóir agus is aidhm dóibh, agus chuile ceann de na leabhair sin níos fearr ná an ceann eile. Deir Micheál linn san eagarfhocal, nach raibh an oiread sin eolais aige faoin dúthaigh seo, nó faoina stair, sular thosaigh sé ar an bhfiontar seo, ach deir sé freisin, gur éirigh leo é a chur ar an eolas gan mórán moille. Féach mar a chuireann sé fhéin é….
I was not partucularly familiar with the area or with its history. However, the enthusiasm of Mrs Mary Tallent and her committee was such that I became very interested in their project…..
Ar an dtaobh eile den scéal, deir Mrs Mary Tallent linn, gur tháinig sí fhéin go Sheestown, sa bhliain 1946. Phós sí duine de mhuintir Tallent, cine a raibh áitreamh orthu sa limistéar sin, le dhá chéad go leith bliain. Bhí an-spéis acusan ina ndúthaigh fhéin agus i scéal Naomh Fhiachra freisin, nó ba den dúthaigh sin cois Feoire an Naomh cáiliúil, cráifeach, sin freisin. Athmhúsclaíodh spéis i saol an naoimh sin, in óige na haoise seo caite, agus tháinig fás agus forbairt ar an spéis sin thar na blianta. Ach le roinnt blianta anuas, theastaigh ó mhuintir na háite sin, leabhar, ina mbeadh scéal an naoimh agus stair na dúiche, a chur ar fáil, agus b’in a spreag iad leis an dtionscadal seo a chur i gcrích. Bhí áthas orthu gur éirigh leo eagarthóir chomh hoilte le Micheál, a fháil, leis an eagarthóireacht a dhéanamh dóibh, Féach mar a chuireann Mary Tallent é, ina réamhrá….
The committee are very grateful to our editor, Michael O’Dwyer, for the interest he took in our project and for the hard work and enthusiasm that he showed in bringing about this publication.
Sin mar a tharla go bhfuil an leabhar breá suimiúil seo leagtha os ár gcomhair anois ag na daoine díograiseacha céanna sin. Nár laga an Rí iad, agus nára fada go mbeidh tuilleadh dá saothar le léamh againn.
Ní call dom a rá, gur léitheoireacht éigeantach é an leabhar seo, do Chainneach ar bith, cuma cá bhfuil cónaí air, nó uirthi, agus fiú, nach díol suime é freisin do dhuine ar bith eile? nó nár tháinig ár mbunús ó bhailte, nó ó bhailte fearainn, nó ó fheirmeacha, cosúil leis na bailte agus na bailte fearainn agus na feirmeacha atá idir chamáin acu sa leabhar seo. Nár bhreá an brontannas Nollag a dhéanfadh an leabhar seo do Chainneach ar bith, bíodh cónaí air sa mbaile, nó i gcéin?
Caithfidh mé a admháil gur breá liom fhéin a bhfuil d’eolas le fáil ann, faoi áiteacha timpeall orm, áiteacha cosúil le Warrington, Sheestown, Kilfera, Wallslough, Archersgrove, Kilree, nó caithfidh mé a rá, nach raibh an oiread sin ar fad foghlamtha agamsa faoi na bailte sin, ach tar éis dom an leabhar seo a léamh, caithfidh mé a rá, gur músclaíodh m’fhiosracht athuair, agus anois, tá fonn orm dul amach agus tuilleadh a fhoghlaim faoi na háiteacha céanna sin.
Chuir mé spéis freisin, i scéal na canáileach úd, agus faoin chaoi ar dheonaigh Teach Fheise na hÉireann £10,000, sa bhliain 1755, le canáil a thógáil, mar cheangal idir Chathair Chill Chainnigh agus Inis Teog. Faoin mbliain 1759, deonaíodh £4,000 eile, leis an dtionscadal a chur chun cinn. Ach bhí an obair an chostasach, agus faoin mbliain 1786, bhí an ciste ar fad ídithe, agus tugadh bata agus bóthar dóibh siúd a ceapadh leis an dtionscnamh a chur i gcrích. Go gairid ina dhiaidh sin, cuireadh críoch leis an ngnó ar fad, agus is beag atá fágtha againn anois, leis an bplean samhlaíoch, corraitheach, sin, a thabhairt chun cuimhne, ach amháin, b’fhéidir, an Canal Walk, atá ansin fós, le cuimhne an tionscadail chorraithigh sin a choinneáil glas do ghlún nach bhfuil tuiscint dá laghad acu ar fhéidireachtaí, nó ar impleachtaí, na canála céanna sin. Féach mar a chríochnaítear an chaibidil sin…
The work was finally abandoned and very little now remains of the great project, but the Canal Walk is a constant reminder of what might have been.
Sea, mh’anam, chuile uair feasta a shiúlfaidh tú fan an chasáin chéanna sin, smaoineoidh tú ar an bhfís úd nár fíoraíodh riamh, agus nach bhfíorófar anois go deo.
Tá píosa breá sa leabhar seo freisin, faoi Otway Frederick Seymour Cuffe, píosa is díol spéise do Chainneach ar bith. Tháinig Thomas Cuffe go hÉirinn, a chéaduair, le harm Chromwell, agus mar íocaíocht as a sheirbhís, bronnadh tailte Chommerford i Castleinch air. D’éirigh go maith lena mhuintir anseo, agus bronnadh an teideal Iarla Desart ar dhuine acu sa mbliain 1796. Bhain cuid acu cáil amach dóibh fhéin freisin, i saol polaitíochta Chill Chainnigh. Mhair an tríú hIarla ag Desart Court, agus fuair sé bás sa bhliain 1865. Níor mhair an ceathrú hIarla ró-fhada i dteach na muintire áfach, nó chaith seisean an chuid ba mhó da shaol i gcéin. Mhair an cúigiú hIarla abhus áfach, agus chuir bail arís ar theach a mhuintire. Ní raibh aon sliocht ar an gcúigiú hIarla áfach, agus thuig a dheartháir, Otway Frederick Seymour, go dtitfeadh an Iarlacht ar a chrann seisean, dá bhfaigheadh a dheartháir bás, agus mar ullmhúchán chuige sin, d’fhill sé ar Éirinn, agus chuir faoi i Sheestown House. Ba dhuine an-neamhghnách, é an fear céanna seo, ina lá. Chuir sé suim, agus dhá shuim, i scríbhinní agus i ndearcadh Standish O Grady. Ba mhór a shuim freisin i dteanga, agus i gcultúr na nGael. Ghlac sé páirt ghníomhach i saol an phobail i gCill Chainnigh, agus i Sheestown, agus bhunaigh sé cumainn lúthchleasa, agus cumainn aisteoireachta freisin. Bhíodh drámaí á léiriú aige amuigh ag Sheestown. Féach mar a scríobhadh sa Kilkenny Moderator, ar lá Coille na bliana 1902.
On Sunday night last a concert and dramatic entertainment under the auspices of the local gaelic class and its highly esteemed patron, Captain Cuffe, was given in the Sheestown schoolhouse.
Dheintí drámaí a léiriú, amuigh faoin aer freisin, agus bhíodh na sluaite i láthair ar na hócaidí sin. Breathnaigh ar an bpíosa seo, as an Moderator arís, don 15 Lúnasa 1902, thart ar chéad bliain ó shoin anois!
Close on 2000 people were present at the production of Standish O Grady’s new play at Sheestown on the Demesne attached to Otway Cuffe’s house
Sea, mh’anam, níor ghnáthdhuine é an Otway Cuffe sin. Bhí sé taobh thiar den Amharclann nua a tógadh i Sráid Phádraig, i gCill Chainnigh, amharclann a osclaíodh don phobal, ar an 27ú Deireadh Fómhair, 1902. Ba í Lady Desart a mhaoinigh a tionscadal sin ar fad. Rinne Otway chuile iarracht freisin, ar thionscal dúchasach a fhorbairt agus a chothú. I gcomhar le Lady Desart, thóg sé na muilte olla, ar “Bleach Road”, agus b’iad freisin, ba chúis le tógáil an bhaile eiseamlárach sin ag Inse an Talbóidigh. Ar deireadh, bhris ar a shláinte, agus fuair sé bás i Freemantle, ar an 2 Eanair, sa bhliain 1912. Chaill Cill Chainnigh cara dílis, agus pátrún flaithiúil, nuair a sciob an bás an sárfhear uasal úd uathu, agus nach beag a chloistear faoi, na laethe seo, go háirithe, nuair a smaoiníonn tú, go raibh sé thar a bheith gníomhach sa dúthaigh seo, céad bliain díreach ó shoin, anois. Nach mbeadh duine ag súil, go mbeadh comóradh de chineál eicínt ar siúl, in ár measc, i gcuimhne seo an chéid. B’fhéidir go bhfuil dul amú orm, agus b’fhéidir go bhfuil a leithéid de chomóradh socraithe cheana féin, ag Bardas na Cathrach, agus ag Comhairle an Chontae seo. Feicfimid amach anseo.
Tá píosaí spéisiúla eile sa leabhar seo freisin, píosa faoi Naomh Fiachra, agus chuile shórt a bhaineann lena thobar, agus lena chill, agus ní call dom a insint daoibh, gurb é an 30ú Lúnasa Lá Fhéile Fiachra, agus gur ócáid tábhachtach é sin, chuile bhliain, ag muintir na dúiche seo.
Tá scéalta eile ann faoi chúrsaí béaloidis, agus a leithéid, ar díol spéise iad don léitheoir freisin. Ach caithfidh mé an chuid eile den leabhar taitneamhach seo a fhágáil fúibh fhéin, nó tá sé in am domsa clabhsúr a chur ar an bpíosa seo.
An-bhuíochas tuillte acu siúd a chuir an leabhar seo i dtoll a chéile, agus comhghairdeas tuillte freisin, ag na Modern Printers, as a fheabhas is a chuireadar cló ar an saothar seo.
Bí cinnte go bhfaighidh tú fhein do chóip den saothar seo in am, nó tá mé cinnte, go mbeidh an-ráchairt air, amach anseo.
.
******************
Peadar Bairéad.
*******************
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Leabhar dodhearmadta
.
LEFT TO TELL by Immaculée Ilibagiza
–Discovering God Amidst the Rwandan Holocaust –
.
Bean inste scéil
Nach minic a chualamar uilig an sean-nath cainte úd…fear inste scéil… nath a thug le tuiscint go bhfágann Dia fear amháin, ar a laghad, tar éis áir, nó tubaiste ar bith, leis an scéal a insint do chach le heolas a leasa a chur ar fáil dóibh, ar ball. I gcás an leabhair seo áfach, roghnaíodh bean, leis an ngnó céanna sin a dhéanamh, agus nárbh í a dhein go seoigh é?
Cén t-ár, nó tubaiste, atá idir chamáin againn sa scéal seo, an ea?
Tá. Scéal uafar, scannrúil, faoi’n iarracht a deineadh i Rwanda, sa bhliain 1994 ar chinedhíothú a imirt ar na Tutsithe. Ba iad na Hutu a rinne an iarracht sin, agus mhair an marú, agus an t-ár, ar feadh trí mhí, nuair a deineadh sár-iarracht ar chuile Tutsi sa tír a mharú, idir óg agus aosta; idir fhir is mhná; saibhir agus daibhir. Ach, trí mhíorúilt eicínt, d’éirigh leis an údar, Immaculée, teacht slán tríd an mbúistéireacht go léir.
Conas a tharla, gur éirigh le cailín óg, dhá bhliain is fiche d’aois, ag an am, conas a d’éirigh lei teacht slán ón éirleach uilíoch a bhí ar siúl ó cheann ceann na tíre, an tráth úd?
Ochtar i bhfolach i Seomra Folcaidh!
D’éirigh lei foscadh a fháil, í fhéin agus seachtar ban eile, fuaireadar bheith istigh ó Thréadaí, arbh Hutu é, agus istigh i seomra folcaidh beag, cúng, a raibh a dhoras folaithe ag vardrús, ar an dtaobh amuigh. Ní raibh áit acu fiú luí ar an urlár, an t-ochtar acu, ach d’éirigh leo, ar bhealach eicínt, maireachtaint ansin ar feadh breis is nócha lá, agus gan de bhia acu ach pé goblach a d’éireodh leis an Urramach a thál orthu, i ngan fhios, agus smaoinigh go mba Tutu é an tUrramach sin.
Cuireadh bunús mhuintir Ilibagiza chun báis, agus scriosadh a dteach cónaithe. Maraíodh freisin, mórán dá cairde, agus dá comharsana, agus ba trí dheonú Dé a tháinig Immaculée fhéin slán ón tubaiste uafar, ifreannda, sin. Féach mar a chuireann sí síos ar an seomra folcaidh úd agus an baol trínar ghabh sí…..
“I heard the killers call my name,
They were on the other side of the wall, and less than an inch of plaster and wood separated us. Their voices were cold, hard, and determined.
‘She’s here…we know she’s here somewhere…Find her – find Immaculée.”
B’in iad na guthanna a chuala sí, agus í i bhfolach sa seomra folcaidh. Cérbh iad na murdaróirí uafara sin? Cairde agus comharsana ba ea a mbunús. Éist le duine acu…
“I have killed 399 cockroaches”, said one of the killers. “Immaculée will make 400. It’s a good number to kill.”
Caint a léirigh, nach raibh ach meas ciaróige ag na Hutu ar na Tutsithe.
Tír na nÓg, nó Ifreann ar thalamh?
Thuig an bhean óg seo, maraon lena compánaigh, go marófaí ar an dtoirt iad, dá bhfaigheadh siad greim orthu. Ní haon ionadh mar sin, nach raibh gíog nó míog astu, go dtí gur imigh na dúnmharfóirí sin. Nárbh é an saol a bhí iompaithe bun os cionn, ó laethe a hóige. Ina hóige, thuig sí go mba Thír na nÓg í a tír fhéin, Rwanda. Ach anois, bhi chuile short athraithe. agus ar feadh nócha lá, ba chosúla le hIfreann ar thalamh í an tír chéanna sin. Tugann an leabhar seo le fios dúinn gur impigh sí ar Dhia na Glóire iad a shábháil ón dán seo a bhí ag bagairt orthu. Chaith sí bunús a cuid ama ag guí Dé len í a thabhairt slán ón nguais ina raibh sí sáinnithe. Mhaith sí dóibh siúd a bhí ar a tí, agus doibh siúd a mharaigh chuile Tutsi a thit ina líon.
Bheadh sé deacair sárú an leabhair seo, mar léamh spioradálta, a fháil. Cuireann sé ar ár súile dúinn, gur féidir leis an spiorad daonna chuile chonstaic a shárú, agus go bhfuil ar a chumas teacht slán as anachain dá ghéire. D’éirigh le hImmaculée sin a dhéanamh, agus d’éirigh lei freisin, ar ball, saol sona, sásúil, Críostaí, a bhaint amach di fhéin sna Stáit Aontaithe, mar a bhfuil cónaí uirthi leis na blianta.
An-leabhar. An-léamh. An-spreagadh. Bainfidh tú taitneamh as, tá mé ag ceapadh.
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
I mBéal an Phobail
Peadar Bairéad.
Cara eile caillte
Chuir mé aithne ar Mhicheál Ó Gabhláin mám maith blianta ó shoin anois, tráth raibh mac liom ag pósadh iníon le Micheál, i Séipéal na hOllscoile in Áth Cliath, agus idir an dá linn, tharla roinnt chomhrá eadrainn ó am go chéile. Ba dhuine é Micheál a raghadh i gcionn ort ar an bpointe boise, nó bhí dáiríreacht, macántacht, agus cairdeas, ag sileadh leis, ó thús. Ba bhreá an comhráiteach é agus eolas leathan aige ar chúrsaí ó chian is ó chongar. B’innealtóir den chéad scoth é, agus eolas leathan aige ar ghnéithe casta a cheirde, agus rinne sé cion fir, tráth rabhthas ag plé go náisiúnta le Cosaint Shibhialta. Chuir sé spéis agus dhá spéis, freisin, i gceist an Gháis Radóin.
Tacaí Mhaigh Eo
B’fhear é nár dhearmad riamh fód a dhúchais thiar, nó ba sa Tuairín a rugadh is a tógadh é, agus dá bharr sin, thug sé tacaíocht iomlán a chroí d’fhoireann peile Mhaigh Eo, chuile lá riamh, agus ba bheag cluiche a d’imir an Contae céanna sin i ngan fhios dó, nó bheadh sé ar an bhfód i gcónaí, lena thacaíocht a chur in iúl do chách. Níorbh aon tacaí dea-aimsire é Micheál s’againne, ach é ag fanacht go foighdeach ar an lá nuair a d’ardódh Captaen Mhaigh Eo Corn Mhic Guidhir go hard, agus é ag ceiliúradh bua Chontae mórchroíoch Mhaigh Eo, sa chluiche a ghráigh sé ó laethe a óige i leith. Faraoir géar dóite! Níor mhair Micheál fada go leor leis an lá sin a cheiliúradh, ach ba é a thuairim láidir, go raibh seans maith ann, go dtarlódh sin i mbliana! B’fhear é Micheál freisin, a thug tacaíocht a chroí dá theanga Náisiúnta, don Ghaeilge bhinnbhriathrach. Cainteoir blasta den scoth ba ea é, sa teanga sin, agus ba dhuine é a bhaineadh úsáid aisti go rialta ina shaol laethúil.
Cúnamh ar fáil
Gan dabht ar domhan, b’fhíor dhuine uasal é Micheál, fear breá, scafánta, téagartha, fear deaiompair, deabhéasach, comharsanúil, agus fear a chuirfeadh a ghuth séimh, taitneamhach, faoi gheasa láithreach thú, agus guth a chuirfeadh ar do shuiamhneas thú, gan aon ró-mhoill. Sea, ní chuile lá a chasfadh fear dá leithéid leat.
Anois, bíodh nach mbíodh muid i gcuideachta a chéile chomh minic sin, ag an am gcéanna, bhí a fhios agam i gcónaí, go raibh Micheál ansin, dá dteastódh a chúnamh, nó a chairdeas uaim, agus ar an ábhar sin mothóidh mé uaim é, sna laethe atá romhainn amach.
Ba mhaith liom mo comhbhrón ó chroí a chur in iúl dá bhean, Eibhlín, dá chlann, dá gharchlann, dá ghaolta, agus dá chairde iomadúla.
Ba mhór ag Micheál an Saol thall, agus dá bharr sin, guímis go raibh áit ag Bord an Tiarna, agus leaba i measc na Naomh aige, anocht agus i dtólamh.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Nollaig ‘07
Nollaig eile chugainn faoi dheifir,
Gearróga dubha linn, dár reo,
Ach cuimhní geala mar ré dár seoladh
Siar faoi ghradam go Ríocht na n-íg.
.
Ré gan fearthainn, gan sioc, gan sneachta,
Taitneamh gréine as spéartha glé,
Gaineamh leata ar chuile urlár
Ag fáiltiú roimh bhreithlá Mhac Dé.
.
Coinle geala mar chuireadh uainne
Don Mhaighdean óg is dá céile chaoin,
Teacht ar chuairt chugainn ó fhuacht na hoíche
Le foscadh fíor a thabhairt don Naí.
.
Maidin Nollag is sioc ar thalamh,
Spéir go drithleach, in omós don Rí,
Pobal tuaithe ag triall ar Aifreann
Le breithlá sona a ghuí don Naí.
.
D’imigh sin is shíothlaigh m’aisling,
Is táim anois ar ais im aois,
Ach fanfaidh fís gheal, ghlé, na hóige
Le teas is dóchas a adhaint im’ chroí.
.
Nollaig 2007.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
O I L E Á I N I N I S G É I D H .
.
*****************
.
Mayo’s Lost Islands
T H E I N I S H K E A S……………………………………………………….2000.
l e
B R I A N D O R N A N ………………………………………………………£10.00.
.
*****************
.
Rugadh an t-údar, Brian Dornan, i gCiarraí, agus tógadh é i nDún Laoghaire. Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste na Toirbhirte, Glas Tuathail, agus bhain sé a chéim amach i gColáiste na hOllscoile, Áth Cliath, áit ar ghnóthaigh sé MA sa tSeandálaíocht. I dtús na seachtóidí, agus é ag tochailt i gContae Mhaigh Eo, tharla gur thug sé a chéad chuairt ar Oileáin Inis Géidh, agus ansin, sna nóchaidí, agus céim i Stair Áitiúil idir chamáin aige, dhírigh sé tóirse a thaighde ar na hoileáin chéanna sin do Dhochtúireacht a bhí idir lámha aige, in Ollscoil na hÉireann, Má Nuat. Tá Brian pósta, agus tá cónaí air fhéin agus ar a chlann, i nDún Droma, Áth Cliath. Feictear ón méid sin, nach raibh aon bhaint nó páirt aige leis na hOileáin, roimhe sin, agus gur thug sé aghaidh a scoláireachta orthu, toisc gur tuigeadh dó, go mba dhíol staidéir iad, ó tharla nár deineadh aon staidéar doimhin ar shaol sóisialta, nó ar chúrsaí eacnamaíochta an oileáin, roimhe sin.
Ní haon leabhrán gan toirt atá i gceist againn anseo, nó is leabhar mór toirtiúil é “The Inishkeas” a bhfuil 304 leathanach ann, agus é lomlán d’eolas agus de scoláireacht, ó thus deireadh
Ach cá bhfuil na hoileáin seo Inis Géidh, an ea?
Bhuel, tá na hoileáin seo suite roinnt bheag mílte amach ó chósta Leithinis an Mhuirthead, in Iorras, i gContae Mhaigh Eo. Ní hoileáin mhóra iad, nó níl in Inis Géidh Theas ach thart ar 388 acra ar fad, agus téann an taoide trasna an oileáin sin, i roinnt áiteacha, le linn stoirme. Éiríonn “Cnocknaskea”, an pointe is airde ar an oileán seo, 72 mhéadar os cionn leibhéal na farraige, agus ar an taobh thiar den gcnoc sin tá faill rite, a thiteann 60 méadar, síos díreach, go leibhéal na farraige.
Tá Inis Géidh Thuaidh níos mó ná an t-oileán eile, nó tá thart ar 574 acra d’fhairsinge inti, ach ní éiríonn an pointe is airde inti seo thar 24 mhéadar os cionn leibhéal na farraige. Tá thart ar leath an oileáin seo insaothraithe, agus gan sa leath eile ach sraitheanna gainimheacha.
Ach céard faoi dhaonra na n-oileán? Cé mhéad duine a bhí ina gcónaí ar na hoileáin chéanna sin?
Breathnaigh ar dhaonra na n-oileán sa bhliain 1841. De réir dhaonáireamh na bliana sin, bhí 155 duine, ar Inis Géidh Theas, agus 62 ar an oileán thuaidh, agus tráth a raibh an daonra ag titim i ngach áit eile ar fud na hÉireann, bhí fás tagtha ar dhaonra Inis Géidh, faoin mbliain 1851, nó insíonn daonáireamh na bliana sin, go raibh 172 ar an oileán theas, agus 85 dhuine ag cur futhu ar an oileán thuaidh.
I dtús na haoise seo caite, sa bhliain 1901, de réir tuairisc dhaonáireamh na bliana sin,
bhí 130 duine ina gcónaí ar Inis Géidh Theas, agus 159 nduine ar Inis Géidh Thuaidh. Nár mhór an lear daoine é sin d’oileáin chomh beag sin? Sea, agus breathnaigh ar na huimhreacha a fhaigheann muid ó dhaonáireamh na bliana 1911. An bhliain sin, bhí 180 duine ar an oileán theas, agus 178 ar an oileán thuaidh. Léiríonn sin, gur tháinig fás sláintiúil ar dhaonra na n-oileán sa deichniúr sin, ó 1901 go 1911. Faraoir! níor lean cúrsaí mar sin áfach, agus tar éis bháthadh uafásach na bliana 1927, nuair a cailleadh deichniúr d’iasacairí Inis Géidh, agus nuair a cailleadh beirt eile, i dtimpist farraige, dhá bhliain ina dhiaidh sin, socraíodh go dtréigfí Inis Géidh, scun scan, agus nuair a d’fhág muintir Raghallaigh, dream a chaill beirt i mbáthadh mór na bliana 1927, nuair a d’fhág siadsan an t-oileán sa bhliain 1934, fágadh Inis Géidh gan cónaí daonna uirthi, don chéad uair, le scathamh maith de bhlianta.
Séard tá sa leabhar seo, i ndáiríre, nó toradh na taighde a rinne an t-údar, Brian Dornan, agus é i mbun staidéir dá Chéim Dochtúrachta. Tuigeadh don údar, go raibh an cineál seo taighde déanta cheana, i gcás roinnt mhaith d’oileáin na hÉireann, ach nach raibh tada déanta, i gcás oileáin Inis Géidh. Cinnte, rinne Francoise Henri roinnt mhaith oibre seandálaíochta ar na hoileáin, sna triochaidí, agus is dócha gur dhein T.H. White, údar Sasanach, roinnt taighde freisin, ar chúrsaí Inis Géidh, tráth raibh sé ina chónaí in Iorras, le linn an chogaidh mhóir, ní raibh seisean sásta dul san arm thall, ag an am, agus is dócha nár theastaigh uaidh blianta a chaitheamh i bpríosún! Scríobh sé leabhar, ar ball, ar ar bhaist sé “The Blackamoor And The Godstone”. Ba é an Blackamoor, nó Gormach a thagadh go rialta go Béal an Mhuirthead, ar laethe aonaigh, le cleasa de chuile chineál a dhéanamh, agus bhain an “Godstone” le hoileáin Inis Géidh. Ag caint ar “an Naomhóg”, a bhí sé, Naomhóg Inis Géidh. Ní currach atá i gceist againn anseo, faoi mar a bheadh ag na Muimhnigh, ní hea, in aon chor, ach dealbh bheag, de chineál eicínt. Dealbh ársa, b’fhéidir, faoi mar a bhí coitianta go maith ar fud na Críostaíochta fadó, a raibh cumhachtaí áirithe aici, in am an ghátair. B’ionann Naomhóg agus Naoimhín. B’féidir gurbh í Deirbhile fhéin, nó Colmcille, a d’fhág an Naoimhín céanna acu, mar chuimhneachán, fadó. De réir na scéalta, choinnítí an dealbh sin i dteach áirithe, ar feadh bliana, agus ansin, ag deireadh na bliana sin, tar éis do mhuintir an tí culaith nua flainín a chur uirthi, sheoladh siad ar aghaidh í go teach eile, agus mar sin dóibh, ó bhliain go chéile. Bhí de bhua ag an “Naomhóg” chéanna sin, go gciúnódh sí an stoirm, nó ar ócáidí eile, go bhféadfadh sí stoirm a thógáil. Ba é a dhéanadh siad nó an dealbh a thógáil leo síos chun na farraige, agus ansin, agus na daoine timpeall uirthi i gciorcal, agus paidreacha áirithe á rá acu, agus an dealbh á thumadh san uisce acu, d’ísleodh an ghaoth, dá mba é sin a bhí á lorg ag na daoine. Feictear dúinn, mar sin, go raibh áit lárnach, áit mhíorúilteach, ag an dealbh chéanna sin i saol an phobail oileánaigh, nó d’fhéadfaidís an fharraige a thógáil, dá mbeadh tiarna talaimh nó a leithéid chucu, agus ar an dtaobh eile den scéal, dá mbeadh iascairí an oileáin ar an bhfarraige, agus dá n-éiroedh an ghaoth, bhuel, ansin d’fhéadfaidís an “Naomhóg” a thabhairt síos chun na trá, leis an bhfarraige a chiúnú, le deis a thabhairt do na hiascairí teacht i dtír, slán sábháilte. Anois, b’in mar a bhaintí úsáid as “Naomhóg” Inis Géidh, ach dár le T.H. White, bhí baint eicínt ag an “Naomhóg” le torthúlacht, agus chaith sé roinnt mhaith ama, ag iarraidh cosa a chur faoin dearcadh sin. Féach mar a chuireann an t-údar é….
“T.H. White thought that the naomhóg may have been used as a fertility symbol, and although this does not appear to have been the case, he pursued this concept throughout his research.”
Dá mbeadh an chumhacht sin uilig ag an “Naomhóg” sin Inis Géidh, tuige nár baineadh úsáid aisti, le linn na stoirme uafásaí úd, a shéid ar na farraigí thiar, i nDeireadh Fómhair na bliana sin 1927, nuair a báitheadh an deichniúr sin, ar dhein mé tagairt dóibh, anois beag? Bhuel, tá cúis mhaith le sin, nó tharla sa dara leath den naoú haois déag, gur ghabh an sagart paráiste an “Naomhóg”, agus ar bhealach amháin, nó ar bhealach eile, chuir sé cos i bpoll lei. Ba é cúis a bhí leis an ionsaí sin ar an dealbh, nó go raibh daoine ag maíomh go raibh dia bréige á adhradh ag muintir Inis Géidh. Féach mar a scríobh an tUrramach T.A. Armstrong…
Some years later the Rev T.A. Armstrong, who was ordained in Ballina in 1846 wrote that…
“still more gross superstition in the neighbouring island of Inishkea where a stone idol was invoked for the protection of the inhabitants and vengeance on their enemies. This image was carefully clothed in flannel and when taken out for any special purpose was dressed in a new suit on return to the house in which it had been lodged. It was warmed by the fire and put into the comfortable bed that was alotted for it.
Is dócha gur spreag altanna dá leithéid na sagairt chun gnímh, agus ba é deireadh an scéil é nó gur báitheadh an “Naomhóg” i ndoimhneas na Farraige Móire.
Ní gá dhom a rá, go bhfuil an leabhar seo, “THE INISHKEAS,” lomlán d’eolas de chuile shaghas, faoi phobail na n-oileán, agus faoin gcineál saoil a chaith siad, le linn dóibh bheith ag cur fúthu ar Inis Géidh, ach le críoch a chur leis an bpíosa seo faoin leabhar iontach seo, b’fhéidir gur chóir dom tagairt a dhéanamh d’ábhar amháin eile.
Cén t-ábhar é sin, an ea?
Bhuel, an gcreidfeá é, dá ndéarfainn “foghail mhara” leat?
Sea, mh’anam, foghail mhara, b’in a dúirt mé.
Ach conas a d’fhéadfaidís an cheird sin a chleachtadh agus gan acu ach curracha agus clocha?
Bhuel, féach mar a chuireann an t-údar síos ar na cúrsai céanna sin….
The sea as a provider of less honest earnings through piracy developed in the 1830s and reached a peak in the 1840s. By this time, being becalmed in the waters around Inishkea was dangerous for any boat. The method of capture was relatively simple and made use of two things, the calm wind conditions in the sea area, especially in April and May, and the lack of an effieient coastguard network….The means whereby the currach crews subdued the sailing craft was described as follows. “The boats carried no arms but each carries a quantity of stones of which they shower such a volley on the deck, that the crew are dcriven below.
Ag an bpointe sin, théadh lucht na gcurach ar bord, agus ghlacaidís seilbh ar an mbád, agus d’ardaídís leo pe last a bhí ar bord. Le linn an Ghorta Mhóir, bhí plúr a ndóthair acu, tar éis dóibh last plúir a ardú leo, ó bhád seoil dá leithéid, féach mar a chuirtear síos ar eachtra dá leithéid.
The efficiency of the plunder can be guaged by the action on the Maris, already mentioned. Two boats came alongside, threw a shower of stones at the crew, men landed and took over the helm, unbattened the hatches and offloaded ten tons of flour. A short time later two more boats came alongside. In all, the captain estimated that fifty men were involved.
Má tá na huimhreacha sin intaofa, nár mhór ar fad an méid daoine a d’fhéadfaidís a bhailiú le chéile in achar gearr? Caithfidh go raibh córas éifeachtach comharthaíochta acu, le go bhféadfaidís glaoch ar a chéile, ar áiméar na faille. Tá cosúlacht ar an scéal ón leabhar seo freisin, nár ró-mhór an fháilte a chuiridís roimh bháid ón dtír mhór, ag an am sin, ach oiread, nó b’fhéidir nár mhaith leo dul sa tseans leosan, ach oiread.
Bhuel, caithfidh mé an chuid eile den obair a fhágáil fúibh fhéin. Má thagann sibh trasna ar an leabhar seo. “The Inishkeas” leigh é, nó tá mé cinnte go mbainfidh sibh taitneamh as.
Ní fhéadfadh duine gan smaoineamh ar na Blascaodaí, agus an leabhar seo a léamh aige, agus dhealródh sé go raibh pobail Inis Géidh i bhfad níos neamhspleáiche, agus níos treallúsaí ná pobail na mBlascaodaí, ar bhealaí áirithe, ach go háirithe….
Go dtí an chéad bhabhta eile.
Slán.
.
.
***********************
Peadar Bairéad.
***********************
.
.
Gaeilge 
English