Lá an Altaithe

Lá an Altaithe

le | 2021/12/01 | Cúrsaí Reatha, Nuacht Idirnáisiúnta, Tuairim

Bhí mé mearaithe ar fad le déanaí nuair a d’fhoghlaim mé go raibh an rialtas ag smaoineamh ar lá saoire bainc nua a chruthú, agus go raibh Lá an Altaithe san iomaíocht chomh maith le Lá Fhéile Bríde. Cén saghas substainte sa diabhal a bhí á chaitheamh ag lucht Fhine Gael, meas tú? Tá sé ina scéal reatha gur bhuaigh Naomh Bríd, buíochas le Dia! Ní bheadh bun ná barr le Lá an Altaithe a roghnú mar lá saoire bainc in Éirinn. Chuirfeadh sé teachtaireacht láidir amach a bheadh ag teacht salach ar na hidéil agus na mianta bunúsacha atá mar bhunchloch againn sa tír seo.

Ach nach deas an scéal é – an bhfuil mé as mo mheabhair, an ea? Bhuel, níl ach scéal amháin le hinsint faoi Lá an Altaithe, agus mar Éireannach caithfidh mé dóchas a chur i mionlaigh atá faoi leatrom. Seo an scéal coitianta ar dtús agus ansin an scéal atá ag treibh de chuid Indiach Mheiriceá darb ainm Wampanoag agus a peirspictíocht mar gheall ar an gcaidreamh leis na ‘Pilgrims’ sin a tháinig i dtír i 1620.

An Scéal Coitianta

Sheol grúpa Piúratánaigh ó Shasana go Meiriceá agus iad ag éalú ón ngéarleanúint reiligiúnach, agus chuir siad fúthu i bPlymouth Rock. Tar éis geimhreadh crua a bheith acu sa chéad bhliain, thug siad fómhar fairsing isteach i 1621. Bhí ceiliúradh mór acu lena gcomharsana nua, na hIndiaigh Mheiriceá.  Ócáid iontach a bhí ann, agus ba é sin an chéad Lá an Altaithe!

An Scéal dar leis na ‘Wampanoag’

Dar leis na Wampanoag, ní Lá an Altaithe atá i gceist ach Lá Dobróin!

Tháinig grúpa oilithrigh i dtír agus chuir siad fúthu i bPatuxet.  Thug Wampanoag darb ainm Tisquantum (a raibh leasainm Squanto air) cúnamh dóibh leis an bhfeirmeoireacht, le cead ó Massasoit – taoiseach na Wampanoag. Bhí Béarla ag Squanto mar chaith sé roinnt blianta mar sclábhaí ag na Sasanaigh.  Thug na hoilithrigh fómhar fairsing isteach a bhuí leis an gcabhair a fuair siad ó Squanto agus a threibh, agus bhí ceiliúradh mór acu. Níor thug siad cuireadh do Squanto nó a threibh freastal ar an bhféile mhór. Ach nuair a chuala siad na muscaeid á chaitheamh ag na hoilithrigh, bhí siad scanraithe agus chuir siad a laochra isteach go tapa chun a fháil amach cad a bhí ar siúl. Nuair a chonaiceadar gur féile a bhí ar siúl, thug siad cúig fia agus thosaigh siad ag ceiliúradh leis na hoilithrigh.  Ach eisceacht ba é an lá sin, agus botún mór freisin.

Dearcadh na Wampanoag  

Dar le gníomhaí ar son chearta na Wampanoag darb ainm Frank James, rinne na Wampanoag an botún is mó riamh nuair a chuir siad fáilte chroíúil roimh na hoilithrigh. “Chuireamar fáilte agus fiche roimh na daoine gile sin. Ach ní raibh a fhios againn gurb é sin tús an deiridh dúinn. Laistigh de 60 bliain, ní bheimis saor inár dtír féin,” a dúirt James i 1970, nuair a chruthaigh sé Lá Dobróin chun aird a tharraingt ar an scéal ó thaobh na nIndiach Mheiriceá faoi theacht na n-oilithreach agus cad a tharla ó shin i leith sna Stáit Aontaithe.

Tar éis tamaill, tháinig Sasanaigh eile go Sasana Nua agus mhéadaigh an daonra ó 3,000 sa bhliain 1630 suas go dtí 33,000 i 1660. Leis an bhfás sin, bhí tuilleadh talaimh ag teastáil uathu, agus diaidh ar ndiaidh brúdh na hIndiaigh Mheiriceá as a dtailte féin. Ansin, thosaigh na hIndiaigh Mheiriceá ag troid chun a dtailte a choimeád, agus i 1675 thosaigh cogadh fuilteach idir na Wampanoag (agus cuid treibheanna eile) agus na Sasanaigh. Cogadh fuilteach a bhí ann, ar a dtugtar Cogadh Rí Philip, agus chaill na hIndiaigh Mheiriceá an cogadh sin, cé gur baineadh caillteanais ollmhóra don dá thaobh. Ba mhac le Massasoit é Philip -Metacom a ainm ina theanga féin – agus cosúil lena athair, bhí sé ina thaoiseach.

Tar éis an chatha, crochadh, tarraingíodh, agus rinneadh ceathrúna de Philip. Ansin, bhí sé dícheaptha agus cuireadh a cheann ar taispeáint i bPlymouth ar feadh fiche bliain!

Dóchas?

Ach bhí bua beag ag na Wampanoag nuair a chuir an tUachtarán Obama fearann 300 acra i seilbh iontaobhaithe dóibh i 2015. Rinne an tUachtarán Trump damáiste don socrú sin, agus tá na Wampanoag ag fanacht fós le cinneadh nua ón Aire Gnóthaí Baile, Deb Haaland. Is í Deb an chéad Indiach Mheiriceá sa ról lárnach seo, agus tá dóchas mór ann go ndéanfaidh sí an rud ceart! B’fhéidir ansin go mbeidh na Wampanoag in ann Lá an Altaithe féin a bheith acu ar a dtailte féin (píosa beag de, i ndáiríre!) tar éis 400 bliain ag streachailt!

.

.

.

.

.

.

.

Lá an Altaithe

Léas Beag Dóchais?

le | 2021/11/24 | Cúrsaí Reatha, Timpeallacht

Bhí sé beagnach dodhéanta go mbeadh beagnach 200 tír in ann aontú ar chéimeanna praiticiúla chun dul i ngleic leis an ngéarchéim aeráide atá ag luasghéarú go sciobtha.  Comhaontaíodh ar aon téacs amháin (Glasgow Climate Pact), a bhfuil go leor gealltanais agus dualgais ann.

Bhí sé an-soiléir go raibh deighilt mhór idir na tíortha móra cumhachta agus na tíortha beaga, go háirithe iad a bhfuil ag fulaingt iarmhairtí tubaisteacha ón athrú aeráide cheana féin. Cé go raibh na tíortha beaga sin ag iarraidh orthu céimeanna éigeandála a ghlacadh, níor ghéill na tíortha móra ach beagán i dtreo an réitigh ar gá leis – is é sin críoch a chur leis ár spleáchas ar bhreosla iontaise go sciobtha.

Tá sé soiléir chomh deacair is a bheidh sé ardú na meánteochta domhanda a choimeád go 1.5°C níos airde ná mar a bhí sé sa ré réamhthionsclaíoch, nuair atá sé 1.1°C níos airde cheana féin – ach caithfimid ár seacht ndícheall a dhéanamh!  

Mar sin féin rinneadh dul chun cinn suntasach i nGlaschú.  Go minic, tháinig ionadaithe le chéile ar bhonn neamhoifigiúil, agus thug siad gealltanais dá chéile a laghdódh astaíochtaí gás ceaptha teasa.

Scríobh mé cúpla liosta dom féin chun na buaicphointí is tábhachtaí a áireamh.

Comhaontaithe COP26 – buaicphointí:

• Don chéad uair ar chruinniú COP i 26 bliain, ainmníodh na coirpigh – fóirdheontais ghuail agus ola! Faigheann siad $5.9 trilliún d’fhóirdheontais gach bliain, in ainneoin cé chomh dona is atá siad don timpeallacht! Bhí gach tír aontaithe ar chríoch a chur leis na fóirdheontais sin, ach tháinig an India i ndiaidh an ghnímh agus d’éalaigh siad na focail sa ghealltanas sin a athrú, agus in ionad críoch a chur leo, gealltanas chun na fóirdheontais a laghdú. Ní raibh an dara rogha ach an t-athrú sin a dhéanamh agus ‘glac a bhfaigheann tú’! Murach sin, seans mór go mbrisfeadh rudaí síos go hiomlán agus nach mbeadh aon ghealltanas maidir leis na fóirdheontais chonspóideacha.
• Cé gur gheall na tíortha saibhre ag COP15 (Cóbanhávan) airgead a thabhairt do thíortha bochta gach bliain, ag méadú go $100 billiún i 2020, níor chomhlíonadh an gealltanas sin go hiomlán. Ag COP26, gheall na tíortha saibhre $100 billiún a thabhairt amach ó 2023 go dtí 2025, agus ag an am sin, féachaint arís ar an gceist. D’fhulaing tíortha bochta de dheasca an damáiste a rinne na tíortha saibhre don timpeallacht, agus is den mhúineadh é cúnamh a thabhairt do na tíortha bochta anois chun dul I ngleic leis an ngéarchéim.
• D’aontaigh na páirtithe ar rialacha don mhargadh carbóin, chun iad a spreagadh a n-astúcháin dhíobhálacha a laghdú.
• Beidh ar gach tír spriocanna níos uaillmhianaí a bhaint amach chun a gcuid astaíochtaí gás ceaptha teasa a laghdú faoi 2030. Beidh orthu freisin tuarascáil ar dhul chun cinn a chur ar fáil ag COP27 san Éigipt an bhliain seo chugainn.

.

Gealltanais a tharla lasmuigh de chruinnithe COP26 agus ar ghlac Éire páirt iontu:

• Gheall beagnach 100 tír go laghdóidís a n-astaíochtaí meatáin (gás atá níos measa ná dé-ocsaíd charbóin mar thruailleáin aeir) 30 faoin gcéad roimh 2030.
• Gheall 120 tír, an Bhrasaíl san áireamh, go gcuirfidís stop roimh 2030 leis an dífhoraoisiú atá ar siúl ar fud an domhain.
• Shínigh comhghuaillíocht 22 tír agus 11 comhlacht mhór i dtionscal na gcarranna gealltanas chun deireadh a chur – roimh 2040 – le feithiclí a úsáideann breosla iontaise.
• Gheall níos mó ná 40 tír deireadh a chur le húsáid an ghuail roimh 2030.
• D’aontaigh níos mó ná 20 tír go n-oibreoidh siad i dtreo tionscal na loingseoireachta a bheith saor ó astaíochtaí roimh 2050.

Cúpla comhaontú eile a tharla:

• Tabharfaidh grúpa tíortha tionsclaithe (na Stáit Aontaithe, an Ríocht Aontaithe, an Fhrainc, an Ghearmáin agus an tAontas Eorpach) $8.5 billiún as seo go ceann cúig bliana, chun cabhrú leis an Afraic Theas aistriú ón ngual.
• D’eisigh na Stáit Aontaithe agus an tSín comhráiteas ag gealladh go gcomhoibreoidh siad le chéile chun a n-astú truailleán a laghdú chomh tapa agus is féidir.

.

Táthar ann den tuairim nach bhfuil sna comhaontuithe COP26 i nGlaschú ach sop in áit na scuaibe. Cé go bhfuil an ceart acu i slí amháin, i slí eile tá sé deacair teacht ar réiteach láidir nuair a bhíonn leasuithe dílsithe difriúla ag gach tír. In ainneoin sin, mothaím go bhfuil an fuadar is an furú ag méadú agus is gá anois an t-iarann a bhualadh nuair atá sé dearg! Mar sin, beidh sé an-tábhachtach do gach tír a ngealltanais agus a ndualgais a chomhlíonadh. Braitheann ár dtodhchaí air!

.

.

.

Lá an Altaithe

Mionteangacha i mBaol a Scriosta!

le | 2021/11/17 | Cúrsaí Reatha, Cúrsaí Teanga, Polaitíocht

Tá roinnt mhaith scéalta foilsithe agam faoin athbheochan mionteangacha atá ar siúl ar fud an domhain. Is scéalta spreagúla iad, a thaispeánann dúinn go bhfuil rogha againn mar gheall ar cén chinniúint atá i ndán dár dteanga féin. Tá an t-ádh dearg orainn, mar braitheann todhchaí na Gaeilge orainn amháin, agus níl cumhacht eile nó rialtas eile in ann a ladar a shá isteach sa cheist lárnach seo.

Ach níl an t-ádh dearg ar go leor mionlaigh, go háirithe iad atá faoi leatrom ina dtír féin.  Mar is eol dúinn go léir, rinne impireacht na Breataine an-dochar do go leor teangacha. Cé go bhfuil seal na himpireachta brúidiúla sin beagnach tugtha, ar an drochuair tá cinn eile i mbarr a réime, go háirithe an tSín.

Tá timpeall is 300 teanga labhartha sa tSín! Ach as na teangacha sin, dar le UNESCO, tá 136 dóibh i mbaol a ndíothaithe agus 26 dóibh siúd i mbaol criticiúil.  Ar an drochuair, tá cúrsaí ag dul in olcas agus tá na bagairtí ag méadú, mar tá rialtas na Síne ag cur polasaithe i bhfeidhm sna scoileanna, san ionad oibre agus sna meáin chun cosc a chur ar úsáid na mionteangacha iontu, agus chun Mandairínis a úsáid ina n-ionad.

.

Uigiúris

Tá cás na nUigiúrach go huafásach. Tá feachtas ag Páirtí Cumannach na Síne (CCP) in aghaidh foréigin sa tír agus a chuireann béim ar sceimhlitheoireacht, scarúnachas agus antoisceachas creidimh.  Braitheann siad ar aon léiriú cultúrtha mar bhagairt, mionteangacha san áireamh. Tá níos mó ná milliún Uigiúrach faoi choinneáil i gcampaí géibhinn agus bíonn orthu freastal ar dhianchúrsaí Mandairínise. Níl sé ceadaithe Uigiúris a úsáid i go leor scoileanna i gcúige Xinjiang. Cuireadh 500,000 dalta chuig scoil chónaithe agus go minic rinneadh ionsaí fisiciúil ar aon dalta a labhair Uigiúris ann.  Ar an drochuair, tá a leithéid feicthe i bhfad rómhinic againn i dtíortha eile, Éire san áireamh agus ní dea-scéal é.

.

Tibéidis

An bhliain seo caite, chuir rialtas na Síne cosc ar mhúinteoirí bunscoile Tibéidis a labhairt ar scoil. Dúirt an eagraíocht mhór idirnáisiúnta ‘Human Rights Watch’ gur sárú ar a mbunreacht féin a bhí ann – bunreacht a chosnaíonn cearta na mionteangacha. Tá múinteoirí nach bhfuil aon Tibéidis acu ag plódú isteach sa réigiún Tibéadach, faoi scéim atá á maoiniú ag an rialtas. De bharr sin, bíonn sé níos deacra do na páistí a bhfuil Tibéidis acu, í a labhairt ar scoil. Níl cead ag aon duine labhairt ar son cultúr nó teanga na dTibéadach. Sa bhliain 2018, gabhadh fear a bhí tiomanta don Tibéidis. Cúisíodh é as scarúnachas agus gearradh cúig bliana air!

.

Mongóilis

Mar bharr ar an donas, tá an Mhongóilis faoi ionsaí freisin, sa réigiún féinrialaitheach na hIon-Mhongóile, ina bhfuil cónaí ar 5 milliún Mongólaigh eitneacha. Tá níos mó Mongólaigh eitneacha sa réigiún sin ná mar atá sa Mhongóil (an tír)! Nuair a bhí sé ar tí don rialtas sa tSín leasú oideachais a dhéanamh a chuirfeadh deireadh le húsáid na Mongóilise sa scoil, bhí babhta léirsithe in aghaidh na bpolasaithe uafásaigh sin. Ach bhí an rialtas an-dian ar na Mongólaigh, agus ghabh na húdaráis triúr is fiche dóibh, agus ansin dúnadh go leor grúpaí Mongólach ar WeChat, agus ar na meáin sóisialta. Ansin, lean an rialtas ar aghaidh leis a pholasaithe, beag beann ar thoil na Mongólach! Chuir siad ainm ar an bhfeachtas sin: Foghlaim Mandairínis agus beidh tú ar dhuine den lucht sibhialta.

.

Cad is féidir linn a dhéanamh?

Scéalta uafásaigh iad go léir thuasluaite, ach cad é is féidir linn a dhéanamh chun cúrsaí a fheabhsú?  Tá na litreacha cáinteacha ó na Náisiúin Aontaithe seolta cheana féin, agus ní dhearna siad difear ar bith. De réir tuairiscí, tá cúrsaí ag dul in olcas, agus i gcás na nUigiúrach, níl mórán dabht ach go bhfuil cinedhíothú ar siúl.  Tá sé soiléir nach bhfuil ár bhfocail ag obair agus mar sin caithfimid gníomhú ina leith seo chomh luath agus is féidir. Caithfimid trádbhaic a chur i bhfeidhm ar an tSín, san Aontas Eorpach agus sna Stáit Aontaithe ar a laghad. Ach níl mórán dóchas agam go dtarlódh a leithéid, áfach – mar is fíric náireach é go bhfuil muid go léir ag brath go mór ar an tSín chun ár dtomhaltachas a chomhlíonadh ar an bpraghas is lú ar domhan. Gan athrú meoin a bheith againn faoi sin, ní athróidh an scéal, agus beimid comhpháirteach sa chinedhíothú uafásach seo, ina mbeidh grúpaí eitneacha agus a mionteangacha ag fáil bháis go rialta. Nach féidir linn déanamh i bhfad níos fearr ná sin?

.

.

.

.

Lá an Altaithe

Scéalta Spreagúla!

le | 2021/11/10 | Nuacht Idirnáisiúnta, Tuairim

Free Solo

Is dócha go bhfaca tú an clár faisnéise iontach darb ainm ‘Free Solo’. Scéal den scoth scéal atá ann faoin saordhreapadóireacht, agus feiceann tú Alex Honnold ag ailleadóireacht ar El Capitan i gCalifornia, gan úsáid a bhaint as rópa ar bith. Tá an scannán lán de theannas agus muid go léir á spreagadh chun barr an tsléibhe a bhaint amach. Bhuaigh ‘Free Solo’ gradam acadamh sa chatagóir ‘an clár faisnéis is fearr 2018’. Is rud iontach a bheith in ann féachaint ar an ngaisce dochreidte seo nár tharla riamh cheana, agus mothaíonn tú go bhfuil tú ag saordhreapadóireacht taobh le Honnold féin. Rinne na scannánóirí, Elizabeth Chai Vasarhelyi agus a fear céile Jimmy Chin, sárjab agus d’éirigh leo spiorad an éachta fíorshuimiúl, dochreidte seo a chur in iúl dúinn i slí a bhí an-tarraingteach. D’éirigh leo saol an dreapadóra a insint freisin, agus chuir siad Honnold in aithne duit le linn an scannáin. Fear difriúil atá ann, mar tá uathachas air. Thug an spórt seo deis dó rud a dhéanamh a bhfuil a chroí go hiomlán ann agus thaispeáin sé féidearthachtaí an tsaoil dúinn go léir. Thaispeáin sé dúinn freisin nach é do chúlra nó do mhíchumas a leagann amach cé thú féin! Níl aon dabht faoi sin mar is Honnold an saordhreapadóir is fearr sa domhan!

Nach scéal iontach é sin! Mura bhfuil an scannán seo feicthe agat, molaim duit é a fheiceáil – ní bheidh díomá ort!

Cé hí Dierdre?

Ní dócha gur chuala tú trácht ar bith ar Dierdre Wolownick riamh! Dhreap sí El Capitan freisin, cé gur úsáid sí rópaí. Ach ba í an duine is sine a rinne an t-éacht sin riamh – 70 bliain d’aois! Sháraigh sí a curiarracht dhomhanda féin a bhuaigh sí i 2017. Agus an rud is iontaí ar fad fúithi? Is máthair Alex Honnold í Dierdre!

Ní haon timpiste é gur dreapadóir í Dierdre freisin. Ach dá gceapfá gur mhúin sise dreapadóireacht do Alex, bheifeá mícheart, mar is é Alex an múinteoir sa chás seo, agus Dierdre an dalta.

Thosaigh gach rud sa bhliain 2009, nuair a shocraigh Dierdre triail a bhaint as an dreapadóireacht in iarracht aithne níos fearr a chur ar a mac.

“Theastaigh uaim páirt a ghlacadh i saol mo mhac, ag ceiliúradh a bhuanna agus ag déanamh comhbhróin leis faoina theipeanna,” a scríobh Dierdre i mbeathaisnéis a d’fhoilsigh sí cúpla bliain ó shin darb ainm ‘The Sharp End of Life: A Mother’s Story’. “Amuigh faoin aer le hAlex, d’fhoghlaim mé a lán rudaí faoi mo mhac, faoi na sléibhte, fúm féin agus go háirithe faoi na féidearthachtaí atá agam!”

Bhí Dierdre chun tosaigh sna meáin le déanaí sna Stáit Aontaithe, sna páipéir ‘USA Today’ agus ‘New York Times’ san áireamh. Tá éileamh uirthi mar chainteoir spreagúil; is comhairleoir speisialta í leis an gcomhlacht ‘La Sportiva’ – comhlacht a dhíolann éadaí spóirt, agus nuair a thugann sí cuairt ar Ghleann Yosemite, tagann a lucht leanúna chun í a fheiceáil ag dreapadóireacht. Is duine cumasach í Dierdre aisti féin seachas an dreapadóireacht – múinteoir Fraincise agus Iodáilise is ea í, údar cumasacha is ea í agus sé leabhar foilsithe aici, agus iarstiúrthóir ceolfhoirne áitiúla is ea í freisin.

Ní bhíodh saol éasca aici mar ní raibh sí sona sásta ina saol pósta agus níor thaitin saol na mbruachbhailte léi ach an oiread. Fuair a fear céile, Charles, bás i 2004, ar an drochuair. Ach bíonn a beirt pháiste, Alex agus a dheirfiúr Stasia, ina údar áthais agus bróid do Dhierdre. Is lúthchleasaí seasmhachta í Stasia, agus tá sí ar a compord amuigh faoin aer, cosúil le hAlex agus Deirdre sa tslí sin.

Vouloir, c’est Pouvoir!

Duine uaillmhianach is ea Dierdre agus níl sí ar intinn aici moilliú lá ar bith feasta. Mar sin, leanfaidh sí ar aghaidh leis an dreapadóireacht agus tá cúpla dreapadh nua beartaithe aici . Tá plean aici leabhar nua a scríobh ag plé ar conas páistí a thógáil ionas go mbeidh siad i dtiúin leis a dtimpeallacht. Agus i gcúpla mí, beidh garpháiste aici, mar tá Alex agus a bhean chéile Sanni McCandless ag súil le leanbh.

Tá sé an-tábhachtach di, gan dabht, a bheith mar eiseamláir do dhaoine. Ina focail féin: “Is é an cinneadh is tábhachtaí ar fad ná tús a dhéanamh,” ar sise. “Nuair atá sprioc agat agus tógann tú an chéad chéim ina treo, is rud cumhachtach é sin! Bain triail as, agus ní bheadh a fhios agat cad a tharlódh.”

Taispeánann Dierdre dúinn go soiléir nach é d’aois a leagann amach cé thú féin!

Tá comhartha aici ina hoifig sa bhaile: ‘Vouloir, c’est pouvoir’, is é sin a rá ‘áit a bhfuil toil, tá bealach!’  Dea-chomhairle dúinn go léir!

.

.

.

Lá an Altaithe

Maorais, aon duine?

le | 2021/11/03 | Cúrsaí Reatha, Cúrsaí Teanga

Cé nach duine de shliocht Maorach í Lorde, ceoltóir a bhfuil cáil idirnáisiúnta uirthi, is Nua-Shéalannach bródúil í. Is léir di, gan dabht, an tábhacht ag baint le teanga agus cultúr dúchasach na tíre sin. Bhain sí clú idirnáisiúnta amach ar dtús sa bhliain 2013 nuair a bhí sí ach sé bliana déag d’aois, leis an amhrán ‘Royals’. Tá a tríú halbam eisithe aici le déanaí darb ainm ‘Solar Power’ agus tá díol maith air go dtí seo. Ach an rud is iontaí ar fad ná gur eisigh sí cúig amhrán ón albam sin as teanga na Maorach – Maorais. Is é an teideal den albam sin ná “Te Ao Mārama (‘Domhan Solais’).

“Tá mé mar ionadaí na Nua-Shéalainne, agus mar sin bhí sé tábhachtach dom go mbeadh baint dhomhain ag an albam leis an áit dúchais seo!” a dúirt sí, agus í ag míniú cén fáth ar eisigh sí albam as Maorais.

Stair na Coilíneachta

Bhí ar Lorde cabhair a fháil chun a hamhráin a aistriú go Maorais. Ceann de na daoine a thug cabhair di ab ea an seinnteoir/léiritheoir darb ainm Dame Hinewehi Mohi. Chan Mohi amhrán náisiúnta Nua Shéalainn as Maorais ag Corn an Domhain 1999 sa Rugbaí. Bhí sé an-tábhachtach di a bheith ábalta a teanga a léiriú ar stáitse an domhain mar sin, go háirithe nuair a thuigeann tú a stair agus stair na Maoraigh.  Stair na coilíneachta atá i gceist anseo, agus cuireadh i bhfeidhm an t-acht millteanach, cruálach darb ainm ‘The Native Schools Act’ in 1867. Leis an Acht sin, ní raibh cead ag na daltaí Maorais a labhairt ar scoil, agus cuireadh pionós trom ar éinne a bhris an riail sin. Go minic, bualadh iadsan le slat nó strapa, nó bhí orthu a mbéil a ghlanadh amach le barra gallúnaí. Níor fhoghlaim Mohi Maorais go dtí go raibh sí deich mbliana d’aois.  Ní raibh a seantuismitheoirí ceadaithe a dteanga dhúchais a labhairt de bharr an achta thuasluaite. Dúirt Mohi faoin gcomhoibriú le Lorde: “Chaith sí í féin isteach sa togra go hiomlán. Agus d’fhostaíomar saineolaithe le sárscileanna sa Mhaorais mar bhí sé an-deacair aistriúchán fiúntach a dhéanamh, mar ní aistriúchán litriúil atá i gceist, ach aistriúchán spioradálta a léireodh cruinneshamhail na Maorach.”

Borradh Suntasach

Tá daonra timpeall 5 milliún i Nua Shéalainn, cosúil le daonra na hÉireann.  Is Maoraigh iad aon séú den daonra sin (855,000 duine).  Rinne leithcheal orthu le fada agus cé go bhfuil rudaí ag feabhsú dóibh de réir a chéile, tá a lán obair fós le déanamh ionas go mbeidh cothromaíocht deiseanna acu. Tá dul chun cinn iontach déanta mar gheall ar Maorais, agus sin ábhar dóchais do gach Nua-Shéalannach gur féidir leo cultúr agus teanga na Maorach a athbhunú.

Sna seachtóidí sa chéad seo chaite, rinne an teangeolaí darb ainm Richard Benton taighde ar Mhaorais, chun measúnú a dhéanamh ar cé chomh hinmharthana agus a bhí an teanga ag an am sin. D’eascair reachtaíocht thábhachtach as an tuarascáil a scríobh Benton, agus i 1987, ritheadh an tAcht: ‘Māori Language Act of 1987’. Thug an tAcht sin aitheantas do Mhaorais mar theanga oifigiúil I Nua Shéalainn.  Uaidh sin amach, dar leis an teangeolaí aitheanta Hemi Dale ón Ollscoil in Auckland, tá dul chun cinn iontach déanta ó thaobh athbheochan na teanga de.

“Bhí sé soiléir i dtuarascáil Benton go raibh Maorais i mbaol a dhíothaithe,” arsa Dale. “Tá a lán buntáistí ag baint le Maorais (nó ‘Te Reo’ as Maorais) – buntáistí cultúrtha, eacnamaíocha, sóisialta agus polaitiúla san áireamh. Mar sin, tá borradh suntasach le feiceáil in úsáid na teanga. Le déanaí, cloistear Maorais ar scoil, ar an teilifís agus an raidió, ar an eitleán agus san ionad oibre! Cé go bhfuil daoine ann nach n-aontaíonn leis an athbheochan, tá siad ag éirí níos sine agus níos ciúine! Níl ár dteanga as dainséar fós mar gheall ar líon na gcainteoirí, ach tá a lán ann a bheith dearfach faoi!”

Cé nach bhfuil gach duine sásta leis na taifid a rinne Lorde, nach ionadaí iontach í a bheith agat chun an teanga a scaipeadh ar fud na tíre agus ar fud an domhain? Agus b’fhéidir go bhfuil ceacht tábhachtach le foghlaim againn freisin! Tar éis an tsaoil, murab ionann agus na Maoraigh, níl Éireannaigh mar mhionlaigh sa tír seo. Mar sin, nach mbeadh sé éasca go leor dúinn ár dteanga féin a athbheochan, agus muid a bheith mar cheannródaithe i gceisteanna mar gheall ar athbheochan mionteangacha an domhain!  Ar aghaidh linn!    

.

gaGaeilge
gaGaeilge en_USEnglish