D’éirigh saol na mBundúchasach Meiriceánach níos crua nuair a tháinig na hEorpaigh chun talún.  Baineadh an talamh díobh, agus díbríodh go dtí drochthailte iad.  Ní raibh fiú cearta sibhialta acu ina dtír féin agus is iomaí gníomh barbartha a raibh na gabhálaithe eachtrannacha freagrach as ó shin i leith. Ní hamháin sna Stáit Aontaithe a tharlaíodh ciníochas uafásach in aghaidh na mBundúchasach ach i gCeanada freisin. Agus ní hamháin i bhfad ó shin a tharlaíodh coireanna náireacha ina n-aghaidh, ach suas go dtí an lá atá inniu ann!  

Is ón iar-thaoiseach na treibhe Musqueam i gCeanada a fuarthas an sliocht seo leanas agus cuireann sé in iúl dúinn faoi anchaoi na mBundúchasach sa tír sin, maidir leis na scoileanna cónaithe.

“Bhí soláthar bataí ag an tSiúr Marie Baptiste, agus iad chomh fada agus chomh tiubh le ciúnna púil. Nuair a chuala sí mé ag labhairt mo theanga dhúchais, bhuail sí leis an mbata mé. Tá uchtóga agus coilm fós ar mo lámha.  Bíonn orm lámhainní speisialta a chaitheamh mar bíonn mo lámha pianmhar nuair a bhíonn an aimsir fuar.  Gach uair a fuair mé bualadh, rinne mé an-iarracht gan deoir a shileadh agus tá mé in ann mo mhothúcháin a mhúchadh fós – agus tá an t-ádh orm! Fuair go leor fir ar comhaois liom bás, nó chuir siad lámh ina mbás féin, nó fuair siad bás le foréigean, nó bhí siad gafa le halcól.

Agus ní hamháin fadhb i mo ghlúin a bhí ann. Tá mo sheanmháthair ina nóchaidí, agus go dtí an lá inniu féin, tá sé róphianmhar di caint faoi cad a tharla di ar scoil.“

Agus cad a tharla i gCeanada le déanaí? Nochtadh taisí daonna nuair a rinne muintir na treibhe Tk’emlups te Secwepemc lorgscanadh le Radar Treáiteach Talún ag scoil chónaithe lonnaithe in Kamloops, cathair i gColumbia na Breataine ó dheas.  Bhí 215 páiste curtha ar thailte na scoile, leanaí chomh hóg le trí bliana d’aois san áireamh. Níl an lorgscanadh críochnaithe fós, agus is dócha ná a mhalairt go bhfaighfear coirp eile ansin.  Bunaíodh an scoil in Kamloops i 1890 agus bhí an scoil sin ag feidhmiú go dtí 1978. Bhí an Eaglais Chaitliceach i gceannas ar an scoil an t-am go léir agus mar sin tá sí freagrach as na hainghníomhartha a tharla sa scoil agus i scoileanna eile freisin a raibh sí i gceannas orthu.

Córas scoileanna cónaithe – gléas maraithe

Ar an drochuair, ní hé seo an chéad uair a tharla a leithéid! D’eagair rialtas Ceanada Coimisiún Fírinne agus Athmhuintearas i 2008, chun fiosrúchán a dhéanamh maidir leis na scoileanna cónaithe.  Thosaigh na scoileanna sin i 1863, agus bhí siad in úsáid go dtí 1998. Le linn na tréimhse sin, tógadh níos mó ná 150,000 leanbh óna dteaghlaigh agus cuireadh isteach sna scoileanna cónaithe iad. Faoi dheireadh na 19ú haoise bhí 139 scoil chónaí i gCeanada. Ní raibh cead ag na páistí a dteanga a labhairt nó a gcultúr a chleachtadh. Tugadh drochíde choirp agus intinne do go leor acu.  Uaireanta, bhíodh galair thógálacha cosúil le heitinn as smacht, agus bhíodh droch-chothú ar na daltaí go minic. Dá bharr sin, fuair go leor acu bás.

Rinne an Coimisiún athbhreithniú cuimsitheach ar feadh sé bliana agus d’fhoilsigh siad a dtuairisc i 2015. Ba é ceann de na priomhthorthaí an athbhreithnithe ná gur tharla cinedhíothú cultúrtha forleathan in aghaidh na bpobal dúchasach i gCeanada.  In ainneoin gur iarr an Coimisiún ar an bPápa Proinsias leithscéal a ghabháil ar son na hEaglaise, níor ghabh sé leithscéal foirmiúil fós as an ról lárnach a bhí ag an Eaglais sna scoileanna cónaithe.

Tá 94 moladh luaite i dtuairisc an Coimisiún. Tá moltaí láidre ann mar gheall ar athbheochan teanga agus cultúir na ndúchasach – ag iarraidh Acht Teanga, Coimisinéir Teanga agus cúrsaí teanga sna scoileanna agus ollscoileanna san áireamh.

Measadh go bhfuair ar a laghad 4,100 dalta bás sna scoileanna cónaithe, agus d’éiligh an Coimisiún míniú soiléir ón rialtas faoi na básanna. Meastar anois, dar le Murray Sinclair, iar-cheannaire an Choimisiúin, go bhfuair níos mó ná 10,000 dalta bás iontu.  

Rinne an coilíneachas an-damáiste do theangacha agus do chultúir dúchasaigh ar fud an domhain, agus is ábhar dóchais é go bhfuil iarrachtaí leanúnacha iad a athbheochan.  Ní mór dúinn in Éirinn níos mó a dhéanamh maidir leis ár dteanga agus ár gcultúr, agus a bheith mar inspioráid ar fud an domhain do ghrúpaí eitneacha ag iarraidh an rud céanna a dhéanamh!  

.

Seans beag gur chuala tú riamh faoi bhuachaill darb ainm Tani Adewumi. Ach seans mór go bhfaca tú an mhionsraith seacht gcuid, eisithe ag Netflix darb ainm ‘The Queen’s Gambit’. Tá an mhionsraith seo bunaithe ar úrscéal ón údar Walter Tevis. Is í Beth Harmon (Anya Taylor-Joy) an príomhcharachtar agus is imreoir éachtach fichille í óna hóige ar aghaidh, in ainneoin na dúshláin phearsanta a tharlaíonn ina saol féin. Bhí saol deacair aici ón am a fuair a máthair bás agus gur tógadh chuig dílleachtlann í. Nuair a fheiceann sí airíoch na scoile ag foghlaim na fichille san íoslach, bíonn sí fiosrach agus múineann an t-airíoch ficheall di. Bíonn sé gafa leis an bhficheall agus tosaíonn sí ag iomaíocht i gcomórtais fichille agus ag buachan an t-am go léir. Bíonn an scéal ag dul siar agus aniar idir na comórtais agus a saol pearsanta atá fite fuaite le chéile. Sraith thar barr atá ann agus má thosaíonn tú ag breathnú uirthi, ní bheidh tú in ann éirí as!

Cad faoi Tani Adewumi, an ea?  Bhuel, tá cosúlachtaí ar díol iontais iad idir Beth Harmon agus Tani Adewumi. Ach tá difríochtaí suntasacha ann freisin, ní ba lú ina measc ná gur fíorscéal é scéal Tani. Scéal dochreidte agus inspioráideach atá ann, agus seo achoimre an scéil sin, roinnte ina dhá chuid.

Tani – ocht mbliana d’aois

Cúpla bliain ó shin, scríobh Nicholas Kristof, colúnaí tuairimíochta sa ‘New York Times’, scéal faoi Tani Adewumi. Tháinig Tani go dtí Nua Eabhrac sna Stáit Aontaithe an bhliain roimhe sin (2017). Theith Tani agus a theaghlach as an Nigéir ar eagla go n-ionsódh sceimhlitheoirí antoisceacha Ioslamaigh ó Boko Haram iad, toisc gur Caitlicigh iad. Thug sagart paróiste cabhair dóibh agus fuair sé áit dóibh in ionad do dhaoine gan dídean i Manhattan. Ansin, d’aimsigh an sagart bunscoil do Thani, agus d’fhreastal Tani ar an scoil sin – Scoil Phoiblí 116. Ba ansin a d’fhoghlaim Tani conas ficheall a imirt. Bhí múinteoir aige, Russell Makofsky, agus do mhúin sé an cluiche sa scoil. Ní raibh sé ar acmhainn Tani na táillí teagaisc a íoc, ach leag Makofsky an riail sin ar leataobh do Thani. Sa chéad chomórtas fichille inar imir sé, tháinig Tani san áit dheireanach. Ach bliain ina dhiaidh sin, agus é ocht mbliana d’aois, bhuaigh sé craobh Stáit Nua Eabhrac ina aoisghrúpa, an chéad iomaitheoir a bhuaigh an duais sin ar a chéad iarracht! Páiste éachtach a bhí ann, gan dabht! Tar éis colún Kristof agus le cabhair ó Makofsky an múinteoir, tosaíodh feachtas ‘GoFundMe’ ar son Tani agus a theaghlach. Tháinig an t-airgead isteach go tiubh tréan, agus sula i bhfad bhí méid mór airgid bailithe – $250,000! Ansin, dhíol bronntóir anaithnid cíos árasáin díobh ar feadh bliana! Bhog an teaghlach go dtí an t-árasán sin i gConnecticut. Ach cad a rinne siad leis an airgead, an ea? Bhuel, thug siad an deichiú cuid don eaglais, agus chuir siad an chuid eile isteach i bhfondúireacht a thosaigh siad, darb ainm “Tanitoluwa Adewumi Foundation’’. Beidh an t-airgead san fhondúireacht sin á úsáid acu chun cabhair a thabhairt d’imircigh ón Afraic atá ar an ngannchuid. Chuir an colúnaí ceist ar athair Tani – “nach gcoimeádfaidh tú aon airgead?” “Fuair mé beannacht Dé, agus ba mhaith liom é a roinnt le daoine eile!” a d’fhreagair sé. D’aontaigh Tani leis an gcinneadh sin, freisin.

Tani – deich mbliana d’aois

Scríobh Kristof alt nua faoi Tani le déanaí. Ghlac Tani páirt i gcomórtas fichille oscailte i gConnecticut . Bhí imreoirí ann de gach aois ach bhuaigh Tani an comórtas sin, agus dá bhrí sin fuair sé rátáil fhichille de 2223. Leis an rátáil ard sin, rinneadh Máistir Náisiúnta de, agus é ach deich mbliana d’aois! Níl sé ag imirt fichille ach trí bliana anuas agus é ina Máistir Náisiúnta – is iontach an gaisce é sin! Ach tá sé mar aidhm ag Tani anois a bheith ina Ardmháistir Idirnáisiúnta roimh i bhfad. Chonaic Tani ‘The Queen’s Gambit’, agus dúirt sé go bhfaca sé é féin sa mhionsraith sin! Agus seans mór go mbeidh scannán faoi Tani féin ar an scannán mór luath go leor, eisithe ag ‘Paramount Pictures.’

Is é an scéal mór scríofa i saol Tani ná: Is rud uilíoch é an tallann, ach ar an drochuair níl aon chinnteacht ann maidir le cothromaíocht deiseanna. De ghnáth ní bhíonn deiseanna mar sin ag teifigh, ar chaill siad gach rud gan aon locht orthusan mar gheall air. Ach léiríonn an scéal seo nach bhfuil aon teorainn le spiorad dochloíte daoine , ach amháin an deis a bheith ann agus duine nó beirt toilteanach cabhrú leo!

.

.

.

.

.