Nuair a bhí mé i mo scoláire cónaithe i gColáiste Chiaráin, b’aoibhinn liom na laethanta saoire, mar bhíodh seans agam a bheith i mo chónaí sa bhaile arís, ag baint sult as gach buntáiste a bhí ag baint leis sin – béilí blasta, leaba chompordach agus príobháideachas san áireamh. Chomh maith leis sin, bhínn in ann am a chaitheamh le mo theaghlach féin agus mo chairde féin. Agus bhínn in ann dul amach liom féin nó le mo chairde ag imirt cluichí agus ag déanamh na rudaí de gach saghas ar mhaith le daoine óga a dhéanamh. Bhíodh am agam leabhair a léamh agus breathnú ar an teilifís san oíche, agus ní bhíodh orm dul a chodladh róluath. I bhfocal amháin – bhíodh saoirse agam!

As na laethanta saoire go leor a bhíodh againn, ba iad laethanta saoire an tsamhraidh na cinn ab fhearr. Bhíodh sos trí mhí agam, bhíodh an aimsir go breá den chuid is mó, agus ní ghabhadh an ghrian síos go dtí a naoi nó a deich a chlog. Chonacthas dom nach mbeadh deireadh leis na laethanta saoire an tsamhraidh, ach faoi dheireadh dhruididís chun deiridh agus bhíodh orm bogadh ar ais go dtí an scoil.

Bhí dlúthchara agam darb ainm Tomás, a bhí cúpla bliain níos óige ná mise. Chaithimis gach samhradh le chéile agus bhímis in ann iománaíocht agus peil a imirt, mar bhímis ar an leibhéal céanna, agus ní imrímis iad mar spórt teagmhála. Sa tslí sin, bhíodh rochtain againn ar scileanna agus sásaimh an spórt. Théimis amach sa ghort taobh thiar de mo’ theach, le sliotar agus camáin agus bhímis ag imirt i gcraobh na hÉireann. Nó d’d’imrímis sacar sa ghairdín cúil, le geansaithe mar chuaillí. Aon uair a d’fheiceadh mo thuismitheoirí muid amuigh sa ghairdín ag ciceáil liathróide, bhuailidís siad ar an bhfuinneog agus iad ag screadach “Amach as an ngairdín, scriosfaidh sibh ár rósanna!” Ach ní stadaimis, mar nach raibh an Corn Domhanda ar siúl agus mé chun cic pionóis a scóráil. Go minic, bhíodh ár ndeartháireacha agus deirfiúracha ag imirt linn agus bhíodh an-chraic againn go léir.

Uaireanta, théadh Tomás agus mé féin ar eachtraí le chéile, agus barraíocht samhlaíochta againn. Bhí sean comhbhuainteoir a raibh cuma na scríbe air ina suí sa ghort taobh thiar de theach Thomáis. Chaithimis go leor ama ann gach samhradh. Dúinne, ní comhbhuainteoir a bhíodh i gceist, ach spásárthach ag taiscéaladh an réaltra. D’fhaighimis ár spreagadh ó ‘The Invaders’ agus ‘Star Trek’, sraitheanna ficsean eolaíochta a bhí á craoladh ag RTÉ ag an am. D’imíodh gach rud eile as radharc agus bhímis sa spás, ag troid le spásárthaigh eachtrán – agus an bua againn gach am! Thugaimis cuairteanna ar phláinéid nua agus chasaimis le heachtráin, idir chairde agus naimhde. Faoi dheireadh, chluinimis mam Thomáis ag scairteadh orainn agus dhúisímis ónár mbrionglóidí don lá sin. Ach bhímis ar ais ar an spásárthach an chéad seans eile a bhíodh againn.

Bhí teach iargúlta suas an bóthar amuigh faoin tuath, agus cé go raibh daoine ina gcónaí ann, ní bhíodh duine ar bith le feiceáil riamh ann. Bhí rud éigin mícheart, agus b’éigean dúinn spiaireacht a dhéanamh ar na comharsana sin, chun a fháil amach cad a bhí ar siúl acu. Bhí coill bheag in aice leis an teach, agus bhíodh Tomás agus mé féin inár bhfolach ann, ag iarraidh muintir an tí a fheiceáil. Is cosúil nach spiairí maithe muid mar, in ainneoin an t-uafás ama a chaithimis ag spiaireacht, ní fhacamar muintir an tí fiú uair amháin. Nó b’fhéidir go raibh siadsan ina spiairí proifisiúnta, agus ag déanamh monatóireacht orainn. Tar éis tamaill, d’d’éiríomar neirbhíseach agus tuirseach den obair sin, agus tháinig deireadh luath leis ár ngairmeacha bheatha mar bhleachtairí.

Thaitin popcheol go mór leis an mbeirt againn, agus b’aoibhinn linn a bheith ag éisteacht le ceol na linne ar Raidió Luxembourg ar 208 FM. Bhí raidió trasraitheora againn sa bhaile, agus gach tráthnóna Domhnaigh nuair a bhíodh an aimsir go breá, d’fhaighinn ar iasacht é. Théimis ar shiúlóid suas an bhóthair píosa go dtí áit chiúin iargúlta, trasna an bhóthair ón teach thuasluaite, mar a tharla. Shuímis síos agus chuirimis an raidió ar siúl ar 208FM, agus d’d’éistimis leis an ‘Top 20’ le Kid Jensen. Bhímis sna flaithis bheaga ag éisteacht leis an 20 amhrán a raibh an ráchairt ba mhó orthu an tseachtain sin. Is cuimhin liom ceoltóirí agus bannaí cosúil le: Don McClean, Slade, Gary Glitter, Gilbert O’Sullivan, Diana Ross, The Who, Winds, David Bowie, Mott the Hoople agus T-Rex chun ach sampla beag a lua. B’aoibhinn linn na fuaimeanna nua úra nua-aimseartha a chloisteáil ar an raidió sin, a raibh cuid mhaith acu ina n-éistphéisteanna. Fós féin, suas go dtí an lá seo, nuair a chloisim foinn as an am sin, tugann siad ar ais mé chuig laethanta m’óige – na fuaimeanna, na bolaithe, na radhairc agus na mothúcháin ó am atá imithe le fada. Go háirithe, nuair a chloisim ‘Get it on (bang a gong)’ ó T-Rex, bím i mo dhéagóir ar thaobh an bhóthair le mo chara Tomás, ag éisteacht leis an amhrán ar an raidió trasraitheora sin. Nach maith is cuimhin liom na laethanta sin. Níor inis mé an rud ba ghreannmhaire a tharlaíodh dúinn nuair a bhímis ag éisteacht leis an ‘Top 20’.  Ní bhímis inár n-aonar mar lucht éisteachta. Nuair a thiontaímis thart, bhíodh tréad bó ina seasamh ag an gclaí agus iad faoi dhraíocht an cheoil – díreach cosúil le Tomás agus mé féin!

Ní go minic a thagadh ár ngaolta ar cuairt mar ní raibh cónaí orthu gar dúinn. Turas fada a bhíodh ann dóibh sna seascaidí agus seachtóidí sa chéad seo caite. Bhí ár ngaolta ar thaobh mo mháthar ina gcónaí i mBaile Átha Cliath, agus ár ngaolta ar thaobh m’athar ina gcónaí ar an Muirthead i gContae Mhaigh Eo. Ní raibh aon mhótarbhealach sa tír ag an am sin, agus bhí na bóithre ar dhrochchaighdeán.

Ach ó am go ham, thagadh gaolta céad chéime nach mbeadh fuacht ná faitíos orthu an chuairt sin a dhéanamh. Bhíodh orthu fanacht linn ar feadh tamaill, go háirithe agus iad ag teacht ón Muirthead, mar thógadh an taisteal sin lá amháin ag teacht chugainn agus lá eile ag dul abhaile dóibh. Nuair a chloisimis (mo dheartháir, mo dheirfiúr agus mé féin) go mbeadh gaolta ag teacht ar cuairt chugainn, bhíodh sceitimíní orainn na laethanta roimhe. Bhíodh milseoga peacúla ar fáil, brioscaí de gach saghas agus béilí blasta gach lá, mar bhíodh mo Mham ag iarraidh a dícheall a dhéanamh sa chistin. Chomh maith leis sin, bhíodh na cuairteoirí i gcónaí ag tabhairt bronntanas dúinn, milseáin san áireamh. D’ithimis na milseáin ar an toirt, agus bhímis ar na ribí amach is amach agus muid lán de shiúcra. Bhímis dána ansin, ag rith anseo is ansiúd, ag gáire, ag béicíl agus a leithéid. Níorbh fhada gur caití amach muid as an teach, ionas go mbeadh na daoine fásta in ann caint agus comhrá le chéile. Tar éis sin, ní bhímis in ann mórán ama a chaitheamh lenár ngaolta, mar chomh luath agus a d’fheiceadh mo Mham muid ag teacht, thugadh sé an doras dúinn gan mhoill. Ní dhéanadh na cuairteoirí aon iarracht am breise a chaitheamh linn ach an oiread – le heisceacht amháin!

Ár n-uncail John

Nuair a chloisimis go mbeadh ár n-uncail John agus a bhean chéile Evelyn ag teacht ar cuairt chugainn, is ar éigean a bhímis in ann néal codlata a dhéanamh. Bhí siad féin gan leanbh agus ceapaim go gcaithidís linn amhail dá mba a leanaí féin a bhí ionainn. Thagaidís agus bronntanais leo do gach duine sa chlann, agus bhíodh ní hamháin milseáin ach bréagáin agus greannáin acu dúinn, na páistí. Ní chaití amach muid, ach an oiread, mar thugadh John agus Evelyn a n-aird dúinn, ag cur ceisteanna orainn, ag éisteacht le cad a bhí á rá againn, agus ag caitheamh ama linn. Thaitin an bheirt acu go mór linn, mar mhothaímis go raibh spéis acu ionainn. Le formhór na ngaolta eile, mhothaímis nach raibh spéis dá laghad acu ionainn, ach gur pian sa tóin muid.

Níl dabht ar bith ach gurb é Uncail John an gaol ba mhó a thaitin leis an triúr againn, idir mo dheartháir, mo dheirfiúr agus mé féin. Cé gur fear mór a bhí ann – níos mó ná 6 troigh in airde agus é déanta dá réir – fear séimh, gealgháireach agus de ghlór domhain a bhí ann, gan drochrud le rá aige faoi dhuine ar bith riamh. Ba é an deartháir ba shine ag m’athair, agus bhí meas mór ag m’athair ar John, gan dabht ar bith.

An tSiúlóid

Bhíodh sé de nós ag Uncail John muidne (na páistí) a thabhairt ar shiúlóid go lár na cathrach uair amháin gach cuairt. Ach ní siúlóid leadránach a bhíodh i gceist, agus mar sin bhímis ar bís faoin tsiúlóid chéanna chomh luath is a thagaidís ar cuairt chugainn. Níor leagadh Uncail John síos dúinn cén bealach a thabhairt tríd an gcathair, ach thugadh sé an rogha sin dúinne. Deirimse leat, bhíodh plean iontach againn gach uair. Thugaimis cuairt ar gach siopa bréagán agus gach siopa leabhar i lár Chill Chainnigh, ag féachaint isteach gach fuinneog shiopa ab fhéidir linn. Nuair a fheicfeadh ceann dúinn bréagán nó leabhar suimiúil, dhírímis méar air, agus deirimis rud cosúil le: “A Uncail John, nach deas an bréagán/leabhar é sin?” Ní bhíodh gá aon rud eile a rá agus cúpla nóiméad ina dhiaidh sin, thagadh Uncail John amach as an siopa, agus an bréagán/leabhar ina leathláimh aige.

Nuair a d’iarradh Uncail John orainn fanacht leis taobh amuigh den phub nó siopa geallghlacadóra, ní bhíodh fadhb ar bith againn leis sin. Comhaontú folaigh a bhíodh i gceist, agus bhíodh sé de chiall againn dada a rá faoi sin sa bhaile. Bhíodh Uncail John ar a laethanta saoire, agus cé a dhiúltódh dó píosa spraoi a bheith aigesean freisin? Mar a deir an seanfhocal: An té atá saor caitheadh sé an chéad chloch! Faoi dheireadh na siúlóide iontaí sin, bhíodh féiríní deasa ag an triúr (ceathrar? ) againn, agus meangadh mór gáire ar chaon duine againn, Uncail John san áireamh.

Ní dhéanfaimid dearmad ar ár n-uncail iontach Uncail John riamh, a ndeachaigh a chuid flaithiúlachta go croí ionainn. Is dea-shampla é dúinn, an sárfhear seo nach ndearna neamhshuim dínn mar pháistí riamh, ach a mhalairt i gcónaí. Cé go ndéanaim mo dhícheall aithris a dhéanamh air, níl sé éasca, mar bhain Uncail John amach an caighdeán ab airde, ní hamháin mar uncail ach mar dhuine daonna. Braithimid uainn go mór tú, ár nUncail John!

.

Bhí múinteoir sa choláiste darb ainm Tomás Ó Murchú, arbh as Corcaigh dó ó dhúchas. Chaitheadh sé feisteas ildaite agus chonaic mé féin é ag caitheamh geansaí a raibh stríoca deargadh agus bána air. Cé gur ‘Spud’ an leasainm a tugadh ar aon duine leis an sloinne Ó Murchú de ghnáth, fuair Tomás leasainm nua a bhuí lena rogha éadaí sin. ‘Wasp’ a baisteadh ar an bhfear mí-ámharach seo. Mhúin sé Gaeilge dúinn sa chéad bhliain agus gan dabht bhí Gaeilge iontach aige. Fuaireamar amach cé chomh cuí is a bhí a leasainm roimh i bhfad. Buíochas le Dia, níor úsáid Wasp an tslat. Ar an drochuair, áfach, níor ghá dó é a úsáid, mar bhí pionós i bhfad níos díobhálaí aige – an ghoineog! Ghearrfadh goineog amháin ón Wasp níos doimhne ná dornán buillí ón tslat. Nach cruálach íorónta an leasainm sin Wasp, agus droch-chealg aige níos goimhiúla ná aon slat ar domhan! Ní raibh Wasp ag iarraidh ach smacht a choimeád ar a rang, agus ní raibh sé ar intinn aige aon duine a ghortú. Thuigeamar é sin, agus bhíomar in ann a cheisteanna a fhreagairt gan aon fhaitíos díoltais. Mar sin, saghas cluiche a bhíodh ann i gcónaí, agus gan dabht, caithfidh intinn ghéar a bheadh agat chun an lámh in uachtar a fháil ar Wasp.

Duine dínn féin

Ba dhuine dínn féin é Wasp, mar ní raibh sé i bhfad níos sine ná na daltaí sa chúigiú rang. Níor úsáid sé an tslat ach an oiread. Agus bhí an-acmhainn grinn aige freisin. Bhíomar ag foghlaim Gaeilge, i ngan fhios dúinn féin, mar bhíodh an chraic againn le Wasp an t-am go léir, agus ní raibh aon fhaitíos orainn go mbuailfí sinn. Dúinne, ní raibh cuma an mhúinteora air, ach cuma carad. Bhí an stíl sin an-chumhachtach, i mo thuairim. Cé go raibh eagla an domhain orainn ceisteanna a chur ar na múinteoirí eile, nó aon saghas dúshláin a thabhairt dóibh, ní raibh sé mar sin le Wasp. Bhíomar in ann a bheith ag cur is ag cúiteamh leis, gan chamadh gan chlaonadh. Thug sé sin muinín dúinn go raibh luach ag baint linn agus lenár smaointe, agus nár ghá dúinn gach rud a ghlacadh gan cheist ar bith. Bhí Wasp ar thaobh s’againne! Bhí sé in ann muid a thuiscint! Mar sin, bhí nasc speisialta againn leis an múinteoir neamhchoinbhinsiúnach seo. Agus bhí meas mór againn air, agus d’éisteamar leis agus d’fhoghlaimíomar uaidh! Bhí cuma chúláilte ar pé rud a bhí le rá aige. Ag breathnú siar, feictear dom go raibh bua speisialta aige, mar ba shaghas idirghabhálaí é, idir muid agus na húdaráis, idir muid agus an domhan!

Persona non Grata

Bhraith mé gur ‘persona non grata’ nó duine dofheicthe a bhí ionam. Cé gur thaitin an iománaíocht go mór liom agus go háirithe na scileanna ag baint le smacht a choimeád ar an liathróid, ag an am céanna ba lagrachán mé. Dóbair gur cailleadh mé nuair a chniog niúmóine mé agus mé ach cúig bliana d’aois, agus níor tháinig mé chugam féin arís go dtí go raibh mé fásta aníos. Ní raibh sé éasca imeascadh le daltaí na scoile sin ach go háirithe, nuair nach raibh scileanna iománaíochta agat. Ba iad do scileanna iománaíochta d’airgeadra sóisialta i gColáiste Chiaráin, agus ní raibh fiú pingin rua agamsa. Bhí sé deacair féinmhuinín a bheith agat i gcás mar sin.

Slánaitheoir

D’aithin Wasp go raibh méid mhaith dúinn nár mhaith nó nárbh fhéidir linn a bheith páirteach san iománaíocht, agus chinn sé rud a dhéanamh faoi. D’úsáid sé a am saor chun ficheall a mhúineadh, agus grúpa a chur le chéile chun cluichí fichille a imirt. Tháinig an fhicheall isteach orainn go héasca, agus thug sé cuspóir seach-churaclaim dúinn nach raibh a leithéid againn roimh ré. Bhí Wasp ina Shlánaitheoir dúinn nárbh iománaithe muid. Agus bhíomar thar a bheith iomaíoch, caithfidh mé a admháil. Cur chuige ceannródaíoch a bhí ann, gan cheist, mar ní raibh gníomhaíochtaí seach-churaclaim mar sin ar fáil de ghnáth sna meánscoileanna in Éirinn ag an am. Thug an club fichille sin an-mhuinín dom féin, agus cé go raibh mé go hainnis ag imirt iománaíochta, níorbh fhéidir an rud céanna a rá fúm maidir leis an bhficheall.

Ar Shlí na Fírinne

Bhí brón orm nuair a léigh mé sa bhliain 2021 tuairisc a bháis, scríofa ag iarmhúinteoir Ghaeilge eile, Micheál Ó Diarmada. D’aithin Micheál go leor gnéithe eisceachtúla ag baint le Tomás Ó Murchú, agus d’fhoghlaim mé nár stad Tomás féin ag foghlaim an t-am go léir. Fuair sé dioplóma sa Ghearmáinis sna hochtóidí. Tar éis sin, chaith sé samhradh sa Ghearmáin lena theaghlach ag taistil agus ag cleachtadh na teanga. Faoi dheireach, thosaigh sé ag múineadh Gearmáinise sa scoil. Bhí an treallús ó dhúchas ann, gan dabht ar bith. Ní dhéanfaidh mé dearmad ar Wasp go brách na breithe, agus beidh mé faoi chomaoin ag an múinteoir ceannródaíoch sin go deo, agus go háirithe as ucht an méid a rinne sé domsa maidir le forbairt m’fhéinmhuinín.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Thóg sé roinnt mhaith ama dom socrú síos mar scoláire cónaithe i gColáiste Chiaráin, agus ní raibh sé éasca i gcúpla slí. Gan dabht, bhíodh sé fuar sa gheimhreadh, go háirithe inár suanliosanna móra, mar cé go raibh radaitheoirí ar na ballaí, ní raibh aon teas i lár na seomraí sin. Ní raibh ach blaincéid éadroma againn sna leapacha, agus uisce fuar inár mbáisíní níocháin. Ní raibh an bia a fuaireamar sa phroinnteach go blasta, ach amháin na milseoga! Ach diaidh ar ndiaidh chuaigh mé i dtaithí ar na deacrachtaí sin agus tar éis tamaill níor chuir siad isteach ná amach orm. Ar an drochuair, gasúr beag, leochaileach a bhí ionam. Dá bhrí sin, ní raibh mé in ann iománaíocht a imirt go maith mar bhall foirne, agus aon uair ar bhain mé triail as, gortaíodh mé. Ach ba bhreá liom liathróid láimhe a imirt, mar ní spórt teagmhála é sin. Imreoir réasúnta maith a bhí ionam, agus bhain mé an-taitneamh as an spórt sin le linn mo ré sa mheánscoil. Ní raibh na bulaithe sa bhaile in ann teacht isteach ar thailte na scoile, agus buntáiste mór ba ea é sin. Ní dhearnadh aon bhulaíocht orm i gColáiste Chiaráin riamh, agus ceapaim nárbh aon dochar é go raibh m’athair ag múineadh sa scoil chéanna.

Múinteoirí agus Ábhair.

Ní raibh ach múinteoir amháin agus cúpla ábhar á staidéar againn sa bhunscoil – Gaeilge, Béarla, Suimeanna agus Creideamh. Chun an fhírinne a rá, bhí sé ró-éasca dom, agus bhínn dubh dóite ann. Ní raibh sé mar sin i gColáiste Chiaráin ar chor ar bith. Bhí go leor ábhar againn: Gaeilge, Béarla, Laidin, Gréigis, Fraincis, Eolaíocht, Stair, Tíreolaíocht, Ealaín agus Saoránaíocht. Thaitin na hábhair go léir go mór liom agus b’aoibhinn liom a bheith ag foghlaim gach saghas ruda. Idir rang amháin agus an chéad rang eile, bhíodh sos beag againn, agus nuair a d’fhillimis ar ais go dtí ár seomra ranga, bhíodh múinteoir eile ag fanacht linn chun a ábhar a múineadh dúinn. Bhí dúshláin éagsúla ag baint le gach ábhar, agus ní fhéadfainn srian a choinneáil ar an bhfiosracht nádúrtha a bhí agam. B’aoibhinn liom mo shamhlaíocht a úsáid, agus pictiúir a fheiceáil le m’intinn. Bhí go leor le foghlaim de ghlanmheabhair againn mar pháirt dár n-oideachas, ach ní raibh mé róthógtha leis an ngné sin de. B’fhearr liom na cúiseanna agus an loighic a bhí taobh thiar den eolas a thuiscint.

Spreag díograis formhór na múinteoirí go mór mé, mar chuir siad a gcroíthe agus a n–anamacha sa mhúinteoireacht, agus bhí sé sin tógálach. Níor úsáid na múinteoirí sin aon phionós corpartha mar bhí na scileanna acu jab iontach a dhéanamh. Ba chúis lúcháire dúinn é sin, agus bhímis ag súil go mór le ranganna na múinteoirí sin. Ar an drochuair, ba ghnáthrud é pionós corpartha a ghearradh ar dhaltaí in Éirinn ag an am, cé gur bhris sé na rialacha a bhí ag an roinn oideachais. Ó mo thaithí féin, bhraith cúpla múinteoir nárbh ar mhaithe na daltaí a bhí siad ag múineadh agus go minic ní raibh suim ar bith acu san ábhar a bhí á múineadh acu ach oiread. D’úsáididís an tslat chun iallach a chuir orainn aird a thabhairt dóibh de dheasca iad a bheith lofa mar mhúinteoirí.

Scéal Nollag

Bhí cara amháin agam sa scoil ar dtús – Nollaig ab ainm dó. Buachaill an-chliste, an-daingean, fiú ceanntréan a bhí ann. Bhuel, bhí múinteoir Laidine againn ar mhaith leis pionós corpartha a úsáid go flúirseach. Ag deireadh gach ranga, scríobhfadh sé stór focal ar an gclár dubh, agus uimhir ina dhiaidh – 1, 2 nó 4. Sin cé mhéad buille a gheofá le gach focal a bheadh mícheart agat sa scrúdú a tharlódh an chéad rang eile. Is maith is cuimhin liom an sléacht as éadan a tharlaíodh gach rang. Ba ghearr go mbíodh allas ar an múinteoir as an saothar ag baint leis an tslat a thabhairt do scoláirí, agus líne dóibh ag fanacht lena seal. Ag breathnú siar anois, gníomh barbartha, brúidiúil agus dochreidte a bhíodh i gceist. Cibé a tharla dó, fuair Nollaig cúpla ceann mícheart ag tosú an téarma, agus bualadh go dona é. Bhí an phraiseach ar fud na mias ansin, agus thosaigh Nollaig feachtas frithbheartaíochta síochánta mar agóid.

Ceapaim nach ndearna Nollaig aon staidéir don rang as sin amach. Bualadh go dona é ag tús gach ranga, agus is cuimhin liom é a fháil 32 buille, agus tharla sé sin níos mó ná uair amháin. Ach buachaill an-diongbháilte a bhí i Nollaig, agus dá mhéad ar bualadh é, is ea is lú staidéar a rinne sé, in ainneoin go raibh an múinteoir céanna againn ar feadh trí bliana! Níor stad an múinteoir stuacach dá bhualadh, ach an oiread. Ach níor éirigh leis an múinteoir Nollaig a bhriseadh síos, agus sa bhealach sin, chuir Nollaig é de dhroim seoil.

Tar éis scrúdú na hArdteistiméireachta, d’fhreastail Nollaig ar an ollscoil, agus bhain sé amach céim bhaitsiléara sna healaíona. Chuaigh sé le múinteoireacht bunscoile mar a ghairm agus tar éis tamaill ceapadh é mar phríomhoide na scoile. Ní call dom a rá nár leag sé lámh ar pháiste riamh! Ach tá casadh eile sa scéal. Lá amháin, agus Nollaig ina tríochaidí, buaileadh cnag ar a dhoras. D’oscail sé é, agus cé a bhí ann ach a iar-mhúinteoir Laidin! Níor aithin an múinteoir an t-iar–scoláire a ndearna sé céasadh coirp agus intinne air ar scoil. Ach d’aithin Nollaig a chráiteoir ar an toirt! Thosaigh a Neimisis ag caint. Bhí sé ag seasamh mar iarrthóir i dtoghchán áitiúil agus ag iarraidh vótaí a mhealladh. “An féidir liom brath ort do vóta a chaitheamh ar mo shon?” a d’fhiafraigh sé de Nollaig.

“Bhuel,” arsa Nollaig, “Dá mba tusa an duine deireanach fágtha ar an gcruinne, ní thabharfainn mo vóta duit. Imigh anois, a leadaí, agus ná tar ar ais anseo go deo!” Fágadh a mhúinteoir gan focal, agus ansin faoi dheireadh d’aithin sé a iar–scoláire.  Ach sula raibh seans aige focal eile a rá, dhún Nollaig an doras ina aghaidh. Mar a deir an seanfhocal: filleann an feall ar an bhfeallaire!

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

I ndiaidh an ghnímh, tá sé furasta líon beag amanna cinniúnacha a fheiceáil, a raibh tionchar mór acu ar threo do shaol. I mo shaol féin, tá dornán dóibh a raibh tionchar láidir acu orm. Seo cúpla ceann.

Réamhrá

Ar dtús, ba cheart dom an bealach a réiteach, ionas go mbeidh tuiscint agat faoin gcúlra. Lagrachán a bhí ionam nuair a bhí mé sa bhunscoil. Bhí an t-ádh dearg orm fiú go raibh mé beo fós, tar éis dom babhta dona niúmóine a bheith orm nuair a bhí mé ach cúig bliana d’aois. Bhí mé tinn arís nuair a bhí mé seacht mbliana d’aois, agus tar éis sin bhí an t-asma orm dona go leor. Dá bhrí sin, ní raibh mé páirteach i spóirt mhachaire, murab ionann agus formhór na daltaí sa scoil. Ach bhí cíocras eolais agam faoi gach rud, ach go háirithe faoin eolaíocht. Fuair mé cóipeanna den iris ‘Look and Learn’ gach seachtain, agus léigh mé gach rud iontu. Bhí mé tógtha le rúndiamhra na cruinne, agus bhí sé deacair a chreidiúint go raibh na scéalta san iris sin fíor. Ach bhí! Bhí sé dochreidte dom go rabhamar go léir ag taistil ar phláinéad beag neamhthábhachtach, ag rothlú timpeall réalta neamhthábhachtach, i réaltra neamhthábhachtach sa mhórchruinne féin. Nuair a bhreathnaigh mé suas sa spéir, chonaic mé na réaltaí agus na réaltraí thuas ansin, agus bhí a fhios agam fiú mar bhuachaill, go raibh mé ag breathnú i bhfad siar na milliúin bliain.  Coincheap mór do ghasúr beag é sin, agus thug sé tuiscint uileghabhálach dom faoin gcine daonna agus ár ról beag sa mhórchruinne sin.  

Cigire!

Lá amháin, nuair a bhí mé sa séú rang sa bhunscoil, tháinig cigire ar cuairt. Bhí sé ag monatóireacht an ranga ar feadh tamaill, agus ag scríobh nótaí. Ansin, sheas sé suas agus shiúil sé go barr an ranga. Chuir sé é féin in aithne dúinn, agus ansin thosaigh sé ag cur ceisteanna orainn. Bhí go leor dóibh ag baint leis an eolaíocht agus an mhatamaitic – áiteanna súgartha domsa. D’éirigh na ceisteanna níos deacra, agus roimh i bhfad, ní raibh aon duine ach mise in ann iad a fhreagairt. Bhí mé in ann iad go léir a fhreagairt. Is maith is cuimhin liom cúpla dóibh: Cén fhad an ghrian uainn? Cad is brí le aerbhrú agus cad é an t-aerbhrú ag leibhéal na mara? Bhí ionadh mór ar an gcigire go raibh mé in ann a cheisteanna a fhreagairt, agus mhol sé mé agus dúirt sé gurb é sin an chéad uair a bhí dalta sa séú rang in ann iad a fhreagairt. Bhí ríméad an tsaoil orm. Chuaigh meas an chigire go smior ionam agus rith sé liom go raibh spéis mhór agam san eolaíocht agus matamaitic agus gur gníomhaíochtaí fiúntacha iad. Sa scoil agus sa tsochaí i mo thimpeall, chonaic mé cé chomh fiúntach is a bhí spórt, agus go háirithe an iománaíocht. Ach anois, thuig mé go raibh áit ag daoine cosúil liomsa, a raibh spéis acu san fhoghlaim, agus gur rud maith é sin, in ainneoin tuairimí go leor buachaillí sa rang. Mhothaigh mé go raibh dearbhú faighte agam. Ní ach uair amháin i lá amháin sa bhunscoil a bhí i gceist, ach san uair sin, las cigire anaithnid éigin bladhm mo dhúil sa léann – bladhm a d’fhás le himeacht ama, agus bladhm a spreag mé chun dul leis an scoláireacht.

Dearbhú

Ní cuimhin liom go cruinn cathain a tháinig Frank Dowling ar an láthair mar dhalta nua – b’fhéidir sa séú rang, nó b’fhéidir sa chéad rang ar an meánscoil. Cosúil leis an gcigire, cé nach raibh sé ann le fada, bhí tionchar mór aige orm. Bhí blas Sasanach ar a chuid cainte, mar bhí a theaghlach díreach tar éis bhogadh ó Shasana go hÉirinn. Éagsúil leis na daltaí eile, níor imir Frank iománaíocht, agus bhí suim mhór aige san eolaíocht. Is ar éigean a bhí mé in ann chreidiúint go raibh garsún eile cosúil liomsa ann. Roimh i bhfad, bhí dáimh ar leith eadrainn. Bhíodh díospóireachtaí bríomhaire againn ag plé ábhar eolaíochta, agus d’fhoghlaim mé go leor uaidh. Bhí níos mó eolais agamsa ar ábhair áirithe san eolaíocht agus níos mó eolais aige ar ábhair áirithe eile san eolaíocht. Bhíomar ag foghlaim óna chéile i gcónaí, rud a spreag an bheirt againn. Is cuimhin liom go háirithe am amháin, nuair a chuir Frank ceist orm agus é ag díriú ar mo dheasc: “An bord seo – an gceapann tú go bhfuil sé neamhbhriste?” D’fhreagair mé go raibh sé láidir agus neamhbhriste. “Mícheart!” arsa Frank. “Níl ann ach spás folamh, agus buncháithníne ag eitilt anonn agus anall, ag taisteal ar luas lasrach tríd an spás sin!” Baineadh siar asam, mar chuaigh cad a dúirt sé in aghaidh gach rud a bhí mo chúig chéadfa ag insint dom. Ach ní mar a shíltear a bhítear, agus bhí a fhios agam go raibh gach rud déanta as móilíní; móilíní déanta as adaimh, agus adaimh déanta as leictreoin, prótóin agus neodróin. Mar sin, luigh a bhí le rá ag Frank le réasún, ach níor chuir mé na píosaí eolais sin le chéile riamh cheana. Thug sé léargas iontach dom agus thuig mé ansin go raibh gach gné den eolaíocht an-suimiúil dom, ó rudaí chomh beag nach féidir iad a fheiceáil, suas go rudaí chomh mór nach féidir iad a shamhlú.

Múinteoirí Randamacha!

Bhí tionchar mór ag an gcúpla teagmháil randamach thuasluaite orm, gan dabht ar bith.  Ní dhearna na daoine i gceist neamhshuim iomlán díom, ach thug siad aitheantas agus moladh dom agus níos tábhachtaí, threisigh siad mo dhearcadh faoin eolaíocht agus a luach. Dá bhrí sin, mhéadaigh m’fhéinmhuinín agus mo shuim san eolaíocht ón am sin amach. Ag breathnú siar, ritheann sé liom cé chomh tábhachtach agus a bhfuil daoine eile i do shaol, seachas do mhúinteoirí agus fiú do thuismitheoirí.  Creidim sa seanfhocal ón mBúda: “Nuair atá an dalta réidh, nochtfar an múinteoir!”

.

.

.

.

.

.

Is mór an trua é nach raibh aon chiall ná taithí agam nuair a bhí mé i mo ghasúr. Dá mba rud é go raibh mé ní ba chiallmhaire, is dóichí ná a mhalairt nach ndéanfaí bulaíocht leanúnach orm le blianta fada.

Cloigeann Urchair

Ní raibh a lán muinín agam asam féin mar ghasúr, toisc gur lagrachán a bhí ionam. Gasúr beag, íseal ba ea mé, agus bhí asma orm chun an dlaoi mhullaigh a chur ar an scéal sin.  Nó, lena chur ar bhealach eile, brionglóid bulaí a bhí ionam, agus seans beag go mbeinn in ann an fód a sheasamh ar mo shon féin.  

Ní raibh mé in ann gaisce fisiciúil a dhéanamh, ach bhí mé béalscaoilte go maith. Mar sin, bhí mé in ann drochainmneacha a thabhairt ar dhaoine agus maslaí a chaitheamh leo. Bhí go leor buachaillí ina gcónaí in eastát tithíochta gar do Bhóthair Phort Lairge, an áit a raibh cónaí orm. Uair amháin, bhuail mé le ceann acu, darb ainm Pádraig Ó Beannacháin, agus thug mé faoi deara ar an bpointe go raibh sé beagnach maol, mar bhí sé tar éis dordghearradh gruaige a fháil, rud nach bhfeicfeá ach go hannamh ag an am. Mar sin, Cloigeann Urchair (Bullet Head as Béarla) a thug mé ar an leaid seo, leasainm a scread mé amach in ard mo ghutha an chéad uair eile a chonaic mé é. Bhí mé sásta liom féin tar éis sin, agus chuir mé as mo cheann é ansin. Ar an drochuair, bhí an damáiste déanta, agus bheadh costas ard ar an bpíosa spraoi sin, caithfidh mé a admháil!

An Cadhnach sa tóir orm

Bhí (agus tá fós) eastát tithíochta darb ainm Gort na Learóige i bhfoisceacht scread asail de Bhóthar Port Lairge. De ghnáth, nuair a bhínn ag dul síos chuig an mbaile mór, théinn tríd an eastát céanna mar aicearra. An chéad uair eile a chuaigh mé tríd an eastát, tháinig baicle bheag aniar aduaidh orm. I bpreab na súl, bhí mé timpeallaithe acu, gan aon slí éalaithe agam. Léim mo chroí beagnach as mo chliabh le heagla, ach bhí mé sáinnithe i gceart. Ba é buachaill darb ainm Tomás Ó Cadhan an ceann feadhna, agus bhí na buachaillí eile i róil tacaíochta. Thosaigh an Cadhnach le mo cheastóireacht. Cá raibh mé ag dul? Cén fáth? An raibh mé ag magadh faoi? Ag féachaint air? Ceisteanna mar sin, agus a údarás á chur i bhfeidhm aige orm os comhair a scuad. Is cuma m’fhreagraí, mar níor ghlac sé leo ar chor ar bith.  Go tobann, bhuail sé sa phus mé, agus ní raibh mé in ann bac a chur air. Lean sé ar aghaidh ansin, ag cur ceisteanna orm agus ansin ag tabhairt léasadh ceart dom. Roimh i bhfad, bhí mé i gcnap ar an talamh agus mo shrón ag cur fola, agus mé gortaithe agus pian ghéar orm. Ansin, d’ionsaigh siad go léir mé agus buaileadh an cac amach asam. D’imigh na diabhail chomh tapa is a tháinig siad, agus mé fágtha ar an talamh acu, agus drochbhail orm.  Ba shlí iontach é le haithne a chur ar mo chomharsana!

Ceachtanna Foghlamtha agam

I scoil an tsaoil, bíonn ceachtanna ar siúl an t-am go léir, ach is gá aird a thabhairt chun iad a fhoghlaim. Muna bhfoghlaimíonn tú ceacht, déanfaidh tú an botún céanna arís agus arís eile go dtí go bhfoghlaimíonn tú é! D’fhoghlaim mé cúpla ceacht as an drocheispéireas seo, agus ní dhearna mé dearmad orthu riamh ina dhiaidh! Bhí siad gafa go maith i gcúpla seanfhocal, mar a tharla!

Dearc chugat mar a dhearcas tú uait!

Ní raibh aon tuiscint agam go mbeadh impleachtaí leanúnach tar éis dom piocadh ar Phaidí Ó Beannacháin. Ghortaigh mé é, mar thug mé leasainm gránna air, gan cúis ar bith. Rinne mé bulaíocht ar Phaidí, mar cheap mé nach raibh sé láidir, agus nach mbeadh sé in ann díoltas a bhaint amach. Nach mise a rinne míléamh ar an scéal. Agus nach ngabhann uabhar roimh thubaiste freisin! D’ainneoin mo ghlicis ar scoil, bhí mé saonta go leor ar bhealaí eile. Ar aon nós, ní raibh aon súil agam ar ar thit amach mar iarmhairt mo bhómántacht, nó cén fáth.

Breathnaigh an abhainn sula dtéann tú ina cuilithe!

Deicheanna de bhlianta níos déanaí, tá a fhios go maith agam cad a tharla agus cén fáth.  Bhíomar in aicmí difriúla, mise agus Paidí – mise sa mheánaicme, Paidí agus a gcomharsana san eastát san aicme oibre. Nuair a chaith mé masla ar Phaidí, dar leis agus dar lena chairde, bhí mé ag caitheamh masla orthu go léir.  Cheap siad go raibh éirí in airde ionam, mar bhuachaill mheánaicmeach. Níor thuig mé an saghas naisc a bhí eatarthu, agus ní ba thábhachtaí ná sin, níor thuig mé an instinn phríomhúil a mhúscail mé iontu. Níor thuig mé, ach an oiread, go raibh rialacha difriúla agus luachanna difriúla ag baint leis an aicme a bhí i gceist.  Go háirithe, bhíodh an foréigean ní ba choitianta agus ní ba inghlactha san aicme oibre ná sa mheánaicme. Bhí mé aineolach ar fad ar chúrsaí mar seo, agus is daor a d’íoc mé as an mbotún sin.  

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.