C.E.A.R.T.A 
Is cuma liom sa foc faoi aon gharda, 
Duidín lásta, tá mise ró-ghasta, 
Ní fheicfidh tú mise i mo sheasamh ró-fhada

Sin véarsa rapcheoil a chanann banna hip-hop ó Iarthar Bhéal Feirste darb ainm Kneecap. Má fhéachann tú ar an scannán leis an teideal céanna cloisfidh tú an t-amhrán á gcanadh acu. Más Gaeilgeoir tú, níl an dara rogha agat ach an scannán seo a fheiceáil. Scannán tábhachtach neamhbhalbh atá i gceist, le hatmaisféar buile agus aicsean gan stad.

Tugann an scannán léiriú duairc dúinn ar an nglúin ó Iarthar Bhéal Feirste a dtugtar “The Ceasefire Babies” orthu agus ar rugadh iad tar éis Chomhaontú Aoine an Chéasta 1998. Cé nach raibh cogadh ar siúl i dTuaisceart Éireann ó shin i leith, is cosúil go bhfuil iarsmaí an uafáis sin fós le brath fada ina dhiaidh sin i mbealaí éagsúla. Feiceann tú na hiarsmaí sin go soiléir sa scannán agus baill an bhanna agus a gcomhghleacaithe fós ag déileáil le ceisteanna comhionannais cultúrtha. Cé go bhfuil an cogadh thart le fada, leanann an streachailt ar aghaidh i slí níos síochánta, i gcruth rapcheoil as Gaeilge san áireamh.

Ba rogha dhána é do bhaill Kneecap a bpáirt féin a dhéanamh sa scannán. Ní miste cúpla aisteoir mór le rá a bheith sa scannán freisin – Michael Fassbender san áireamh.

Tháinig ábhar an scannáin nuair a bhí gluaiseacht náisiúnta ar siúl i dTuaisceart na hÉireann chun Gaeilge a chaomhnú agus chun stádas oifigiúil a fháil di. Faoi dheireadh, ritheadh acht tábhachtach i Westminster sa bhliain 2022 – ‘The Identity and Language (Northern Ireland) Act 2022’ – a thug stádas oifigiúil don teanga den chéad uair. Níl ann ach an chéad chéim i dtreo comhionannais cultúrtha dóibhsean a bhfuil an Ghaeilge mar pháirt dá gcultúr i dTuaisceart na hÉireann. Feiceann tú an streachailt díreach roimh rith an achta trí lionsa an bhanna agus a gceoil.

An Príomhphlota

Mangairí drugaí in Iarthar Bhéal Feirste iad Liam agus Naoise. Poblachtach láidir é athair Naoise (Fassbender), a d’inis dóibh go bhfuil gach focal Gaeilge labhartha mar philéar ar son saoirse na hÉireann. D’fhoghlaim siad an ceacht sin, agus anois úsáideann siad an teanga mar gléas troda in aghaidh na n-údarás. Nuair atá Liam á gceistiú ag na ‘peelers’ (póilíní), ní labhraíonn sé ach as Gaeilge. Fostaíonn na póilíní múinteoir ceoil darb ainm JJ Ó Dochartaigh mar aistritheoir. Nuair a léann JJ a bhfuil scríofa ag Liam ina leabhar nótaí, tuigeann sé ar an bpointe go bhfuil an-ghealladh faoi Liam. Is mar sin, de thimpiste, a thosaíonn an banna. Tá amhrán darb ainm ‘C.E.A.R.T.A.’ scríofa ag Liam agus Naoise, agus tugann JJ cabhair dóibh taifead a dhéanamh i stiúideo garbh atá aige ina gharáiste. Cuireann siad ainmneacha stáitse orthu féin, Móglaí Bap (Naoise), Mo Chara (Liam) agus DJ Próvaí (JJ), tugann siad an t-ainm Kneecap ar an mbanna, agus tosaíonn siad ag déanamh gigeanna. Gigeanna beaga ar dtús i bpubanna ina bhfuil seanleaideanna ag ól Guinness nach bhfuil a fhios acu sa diabhal cad atá ar siúl. Ach diaidh ar ndiaidh, méadaíonn an tóir ar Kneecap. Bíonn Naoise, Liam agus JJ ag snortáil agus ag caitheamh gach saghas druga agus bíonn siad i gcónaí ar tí imeacht ó smacht, ar aon dul lena n-íomhá phoiblí, mar reibiliúnaigh chultúrtha agus urlabhraithe neamhbhalbha dá nglúin sa Tuaisceart.

Fo-phlotaí

Tá cúpla scéal eile atá casta go leor fite fuaite isteach leis an bpríomhscéal.

Tá athair Naoise, Arlo, ar a theitheadh le 10 mbliana anuas. Ball de ghrúpa paraimíleata ba ea é agus bhréagnaigh sé a bhás féin chun éalú ó na húdaráis. Bíonn sé deacair do Naoise agus dá mháthair leanúint ar aghaidh agus Arlo as láthair. Ach bíonn sé i dteagmháil le Naoise go rúnda. Tá ról tábhachtach ar Arlo ag an deireadh, nach nochtfaidh mé anseo.

De dheasca a gcuid liricí gáirsiúla frith-Bhreatanacha, éiríonn Kneecap conspóideach leis na póilíní, agus go háirithe leis an mBleachtaire Ellis. Níl sí sásta a fháil amach go bhfuil Liam i mbun caidrimh lena neacht Georgia, ar Protastúnach í. Tarlaíonn cúpla rud aisteacha ansin maidir le hEllis agus le Georgia, ach ní inseoidh mé níos mó anseo.

Agus ansin tá an brúghrúpa darb ainm ‘Radical Republicans Against Drugs’. Tá siadsan ag iarraidh stop a chuir leis an mangaireacht drugaí chúlsráide atá ar siúl, agus mar sin bíonn siad i gcoimhlint le Liam agus Naoise. Arís, ní nochtfaidh mé na sonraí anseo.

Conclúid

Déanann an scannán ficseanú ar stair Kneecap. Is aoibhinn liom an coincheap lárnach, is é sin baill an bhanna ag iarraidh a gcearta cultúrtha a chaomhnú agus a leathnú trí úsáid na Gaeilge – páirt lárnach dá gcultúr. Ní hamháin sin, ach úsáideann siad seánra ceoil atá oiriúnach dá n-iarrachtaí – hip-hop. Tá stair fhada le hamhránaithe hip-hop ag úsáid an mheáin chun fadhbanna sóisialta a léiriú – N.W.A, Public Enemy, Kendrick Lamar agus Childish Gambino gan ach roinnt bheag dóibh siúd a lua. Mar sin, ní haon ionadh go bhfuil slí mhaireachtála iomarcach ag baill Kneecap– cuid den phost atá ann dá leithéid de popréaltaí.

Tógann an banna cur chuige úr, cur chuige ceannródaíoch chun cearta mionteanga na Gaeilge a chur chun cinn, agus léiríonn sé sin go bhfuil an teanga beo, bríomhar agus tábhachtach, go háirithe sa Tuaisceart faoi láthair. Is páirt dá stair agus dá bhféiniúlacht an Ghaeilge, beag beann ar a reiligiún. Fad is a bheidh daoine óga cosúil le Liam, Naoise agus JJ ag úsáid na teanga i slite nua-aimseartha agus á caomhnú, is ábhar dóchas é dúinn go léir. Agus caithfimidne sa Deisceart – áit ina bhfuil an Ghaeilge mar phríomhtheanga oifigiúil na tíre le fada an lá – ceist a chur orainn féin – an féidir linn níos mó a dhéanamh chun an Ghaeilge a chur chun cinn anseo?

.

Réamhrá

Léigh mé leabhar suntasach ar na mallaibh darb ainm ‘The Plot’, scríofa ag Jean Hanff Korelitz agus foilsithe i 2021. Tá seacht leabhar eile scríofa aici, agus spreag ceann amháin ‘You should have Known’ an mionsraith ‘The Undoing’ ar HBO/MAX (ardán sruthaithe). Is as Nua Eabhrac í ó dhúchas, ach bhí cónaí uirthi in áiteanna eile, Princeton New Jersey agus an Riocht Aontaithe san áireamh. Chas sí le Paul Muldoon den chéad uair i Londain. Chas sí leis arís an bhliain ina dhiaidh sin i Yorkshire, nuair a d’fhreastail sé ar chúrsa filíochta ina raibh Muldoon mar mhúinteoir ann. Is file cáiliúil é Muldoon, ó Chontae Ard Macha ó dhúchas. Is minic a chuirtear Muldoon i gcomparáid le Séamus Heaney, comhfhile Thuaisceart Éireann, agus cara agus meantóir le Muldoon.

The Plot

Scríbhneoir ba ea Jake nach raibh ina chéad leabhar ach rith searraigh. Rinne sé iarracht i ndiaidh iarrachta leabhar eile a scríobh a n-éireodh chomh maith leis a chéad leabhar, ach theip air. Ansin rinne sé an chéad rud eile a d’fhéadfadh sé smaoineamh air – mhúin sé rang scríbhneoireachta.

Mhaigh scoláire amháin ina rang go raibh an plota is fearr aige riamh agus gur féidir le haon duine leabhar iontach a scríobh bunaithe ar an bplota sin. Uair amháin, roinn an fear sin – darb ainm Evan Parker – cad a bhí ar intinn aige mar phlota. Ar an drochuair, níor scríobh Evan an leabhar sin. Nuair a rinne Jake taighde faoi Evan níos déanaí, fuair sé amach go raibh sé marbh.

Mar sin, shocraigh Jake an leabhar a scríobh agus rinne sé é. Tharla rud dochreidte ansin – bhí an-éileamh ar an leabhar a scríobh sé dar teideal ‘The Crib’. Bheadh Steven Spielberg mar stiúrthóir ar an scannán bunaithe ar ar leabhar. Ansin, chas Jake le bean darb ainm Anna, thit siad i ngrá agus tar éis tamaill phósadar. Gan dabht, bhí Jake ar mhuin na muice anois agus an saol ina shuí ar a thóin aige. Ach thosaigh an caisleán cártaí ag guagadh nuair a fuair Jake r-phost anaithnid ag rá: is gadaí tú! Chuir an r-phost an-imní ar Jake, agus bhí eagla air go mbéarfaí air mar chaimiléir déanta a ghoid plota an leabhair – ceann de na coireanna is measa a d’fhéadfadh údar a dhéanamh. Cad ba cheart do Jake a dhéanamh? Ar dtús, bhí sé ag súil nach bhfaigheadh sé aon teachtaireachtaí eile – ach ag brionglóid a bhí sé. Níor stad na teachtaireachtaí ar chor ar bith, agus diaidh ar ndiaidh d’éirigh cúrsaí níos measa agus faoi dheireadh ba ghá do Jake dlíodóirí a fhoilsitheora a tharraingt isteach.

Tá snáithe eile sa scéal seo i bhfoirm caibidlí ón leabhar samhailteach a scríobh Jake (‘The Crib’), atá fite fuaite le caibidlí ‘The Plot’. Tá dhá réadúlacht chomhthreomhara ag bogadh ar aghaidh le chéile, agus tú ag fáil níos mó eolais ón dá ceann an t-am go léir. Ciúta liteartha an-éifeachtach é sin, a chuireann leis an teannas agus an plota go mór. Ar aon nós, thuig Jake nach raibh an dara rogha aige ach a fháil amach cé a sheol na teachtaireachtaí chuige, agus cén fáth. Níor thóg sé a lán ama do Jake agus é ag obair mar bhleachtaire agus ag dul ó áit go háit, a fháil amach rudaí aisteacha. An rud ab aistí a fuair sé amach ná nár shamhlaigh Evan an plota ar chor ar bith. Ní nochtfaidh mé aon rud eile ar eagla go mhillfinn an scéal, ach is féidir liom a rá go bhfuil cúpla cor agus casadh eile fágtha duit fós sa scéal.

Moltaí

Níl ‘The Plot’ ar nós leabhar James Patterson nó Lee Child. Bogann an scéal ar aghaidh níos moille agus tá na caibidlí níos faide. Ach tá níos mó ná scéinséir i gceist anseo freisin. Tá téamaí á plé ag an údar atá tábhachtach sa lá atá inniu ann. Mar shampla, an féidir plota a ghoid ar chor ar bith – cad iad na rialacha ag baint leis sin? Níl sé éasca an cheist sin a fhreagairt i ré an idirlín agus na meán sóisialta gan trácht ar Intleacht Shaorga.

Bhí sé an-suimiúil an tslí ar shnigh an t-údar sleachta ón leabhar samhailteach ‘The Crib’ tríd an leabhar seo freisin, ag roinnt an plota a bhí ag Evan ar dtús báire.

Mholfainn duit ‘The Plot’ a léamh, ní hamháin mar scéinséir, cé gur scéinséir maith é, ach mar phíosa litríochta freisin, a théann níos doimhne ná úrscéal bleachtaireachta ó thaobh forbairt na gcarachtar agus a phléann le téamaí tábhachtacha an aimsir seo.

.

Fadó, fadó sa Chlochaois, i ré órga rac-cheoil, nuair a bhí na sárghiotáraíthe i mbarr a réime, is iomaí laoch fordhaonna a bhí ann. Ní féidir iad go léir a lua, ach ina measc bhí: Jimi Hendrix, Stevie Ray Vaughan, Eddie Van Halen, Eric Clapton, Jimi Page, Rory Gallagher, Eric Bell, Gary Moore agus Johnny Fean. Bhí giotáraí eile darb ainm Peter Frampton, arb as Sasana é, ag déanamh go maith freisin suas go dtí lár na seachtóidí, ach ní raibh an cháil idirnáisiúnta bainte amach aige fós. D’athraigh gach rud dó sa bhliain 1975. Ach tá mé rud beag chun tosaigh orm féin.

Laethanta Luatha

D’fhreastail Peter Frampton ar an meánscoil chéanna le David Bowie, agus Bowie trí bliana níos sine ná é. Bhí bannaí ceoil ag an mbeirt acu, agus go minic sheinnidís le chéile idir na ranganna. Sa bhliain 1966 ag aois 16, thosaigh Frampton mar ghiotáraí agus amhránaí don bhanna ‘The Herd’, agus bhain trí dá gcuid amhrán na cairteacha amach sa Ríocht Aontaithe. Sa bhliain 1969, d’fhág sé ‘The Herd’ agus chuaigh sé isteach i mbanna eile darb ainm ‘Humble Pie’. Tar éis cúpla bliain agus ceithre albam, d’fhág sé an banna sin chun dul amach as féin.

Frampton Comes Alive!

Is beag rath a bhí ar a chéad iarrachtaí, leis na halbaim ‘Wind of Change’, ‘Frampton’s Camel’ agus Somethin’s Happening’. Chuaigh a chéad albam eile, ‘’Frampton’, eisithe i 1975, suas na cairteacha go dtí uimhir a 32. I mí an Mheithimh 1975, rinne Frampton ceolchoirm ag an ‘Winterland Arena’ i San Fransisco, agus rinneadh taifeadadh de. Ba é sin bonn ceart faoin albam dúbailte ‘Frampton Comes Alive’, eisithe i 1976. Bhí an t-albam sin sna cairteacha ‘Billboard 200’ ar feadh dhá bhliain, agus as sin chaith sé deich seachtaine ag barr na gcairteacha. Rinne trí amhrán ón albam go han-mhaith mar shingilí freisin – Show Me the Way’, ‘Baby, I Love Your Way’ and ‘Do You Feel Like We Do’.

D’eisigh Frampton a chéad albam eile ‘I’m in You’ sa bhliain 1977, agus cé go ndearna sé maith go leor, ní raibh sé ar chomhchéim le ‘Frampton Comes Alive’. Díreach dhá bhliain tar éis eisiúint a albaim ‘Frampton Comes Alive’, gortaíodh go dona é i dtimpiste ghluaisteáin. Ina dhiaidh sin, bhí sé ag streachailt le mí-úsáid drugaí. Cé gur lean Frampton ar aghaidh ag seinm ceoil suas go dtí an lá atá inniu ann, bhí a ré thart agus chuaigh sé i ndearmad de réir a chéile.

Aiséirí

Nuair a chuala mé le déanaí go mbeadh ceolchoirm ag Frampton i San Diego, cheannaigh mé cúpla ticéad ar an toirt. Cé gur chuimhin liom go maith ‘Frampton Comes Alive’, cosúil le beagnach gach duine eile ar chomhaois liom, ní raibh cliú ar bith agam cad a tharla dó san idirlinn. Ansin, léigh mo bhean chéile alt faoi Frampton sa nuachtán áitiúil. Diagnóisíodh go raibh galar meathlúcháin neamhchoitianta air i 2019, a lagódh na matáin ina lámha diaidh ar ndiaidh. Cé go samhlófá go mbeadh sé sin mar an gcéanna le breith bháis do Frampton, ní bheadh an ceart agat. Dhiúltaigh sé scun scan géilleadh don ghalar sin, agus beagnach mar ghníomh dúshlánach, d’fhógair sé roinnt dátaí úra dá chamchuairt dhomhanda. Bhí air athruithe a dhéanamh maidir leis an tslí ar úsáid sé a mhéara mar ní raibh siad chomh láidir agus a bhídís, agus bhí air cuid mhaith cleachtaidh a dhéanamh freisin. Tar éis dó an turas sin a chríochnú, d’eagair sé turas eile – ‘Never Ever Say Never Tour’, mar bhí a mhéara maith go leor fós.

Ceolchoirm

Bhí suíocháin iontacha ag mo bhean chéile agus mé féin ag an ‘Rady Shell’ i San Diego. Thosaigh an cheolchoirm ag 7:30 p.m. agus níos stad an ceol go dtí beagnach 10 p.m. Bhí gach ball den bhanna ceoil ina suí, mar bhí ar Frampton a bheith ina shuí de bharr an ghalair. Ach nuair a chuamar i dtaithí ar sin, rinneamar dearmad air gan mhoill – bhí an ceol chomh maith sin. Chasadar na hamhráin mhóra go léir, agus bhí siad thar barr. Tá glór iontach ag Frampton fós, mar ní dhearna an galar aon damáiste dá ghlór. Tháinig a mhac, Julian Frampton, ar an stáitse le ‘Rebel Rebel’, amhrán cáiliúil David Bowie, a chanadh, agus bhí sé thar barr mar amhránaí. Mhol sé a athair ag rá gur fear spreagúil agus trodaí misniúil is ea é, a bhfuil sé an-bhródúil as. Aontaím go huile agus go hiomlán leis an dearcadh sin, agus is spiorad dochleite é Peter Frampton, a thógann suas ár gcroíthe, ní hamháin mar shárcheoltóir, ach mar ardeiseamláir dúinn go léir!

.

.

.

Fuair an scannán ‘American Fiction’ duais Oscar sa chatagóir ‘An Script Scannáin is Fearr Cóiriú.’ Tá sé rud beag íorónta, mar is scannán faoi scríbhneoir é an scannán féin. Tá script an scannáin bunaithe ar úrscéal foilsithe i 2001, dar teideal ‘Erasure’, scríofa ag Percival Everett. Is aoir nimhneach atá ann, ag déanamh cur síos ar an mbrú a chuireann an domhan litríochta ar dhaoine nach den chine geal iad cloí le steiréitíopaí cine a léiríonn iad ar bhealach mífhabhrach.

Tá Erroll McDonald, leas-uachtarán agus eagarthóir feidhmiúcháin, ar cheann den líon beag eagarthóirí dubha mór le rá i dtionscal na foilsitheoireachta. Dúirt sé go bhfuil go leor de na téamaí i leabhar Everett díreach chomh húr inniu agus a bhí siad i 2001. Dúirt sé freisin go raibh sé ró-eolach faoin mbealach a roghnaíonn eagarthóirí agus foilsitheoirí geala scéalta a threisíonn steiréitíopaí faoi dhaoine dubha, seachas scéalta a léireodh iad mar ghnáthdhaoine, cosúil le gach uile dhuine eile.

An Plota

Scríbhneoir acadúil agus Ollamh sna daonnachtaí is é Thelonious ‘Monk’ Ellison (Jeffrey Wright). Ach níl sé sásta sa ról agus cuireann sé a thuairimí conspóideacha in iúl dá mhic léinn go neamhbhalbh, beag beann ar na hiarmhairtí. Déantar gearáin le húdaráis na hOllscoile faoi na rudaí gránna a dúirt Monk sa rang, agus socraíonn a bhainisteoirí saoire gan pá a thabhairt dó. Téann Monk abhaile go Bostún, agus mar is scríbhneoir é, freastalaíonn sé ar fhéile leabhar atá ar siúl ann. Ritheann cúpla rud le Monk agus é ag freastal ar an bhféile. Ar an gcéad dul síos, níl a scríbhinní ag teacht leis atá á lorg ag an margadh leabhar ó scríbhneoirí dubha cosúil leis. Agus cad atá á lorg ag an margadh leabhar? Daoine dubha i róil steiréitipiciúla agus droch-chaint na sráide á labhairt acu ina dteanga choiteann. Is léir é seo ón úrscéal ‘We’s Lives in Da Ghetto,’ úrscéal scríofa ag an sár-réalta Sintara Golden (Issa Rae). Nuair a léann Sintara amach sliocht as a leabhar, feiceann Monk na mná bána meánaosta sa lucht féachana ag sméideadh mar chomhartha aontaithe.

Tuigeann Monk freisin, in ainneoin go bhfuil drogall air dul i dteagmháil lena theaghlach, go bhfuil siad ag streachailt ar go leor bealaí agus go bhfuil sé tábhachtach dó a bheith ann agus cabhair a thabhairt dóibh in am a ngátar – go háirithe ós rud é go bhfuil galar Alzheimer ar a mháthair, Agnes (Leslie Uggams).

Chun a mhíshástacht agus a fhrustrachas a léiriú, suíonn Monk síos oíche amháin agus tosaíonn sé ag scríobh leabhair. Is é teideal an leabhar ná ‘My Pafology’, scéal faoi dhronga agus gunnaí, agus drochdhaoine dubha. Scríobhann sé an leabhar faoin ainm cleite ‘Stagg R. Leigh.’ Mar nach bhfuil Monk in ann a aghaidh a thaispeáint mar Stagg agus é i dteagmháil le foilsitheoirí éagsúla, ligeann sé air féin gur coirpeach é atá ag éalú ón dlí, nach bhfuil in ann freastal ar chruinnithe go pearsanta. Ansin, tarlaíonn rud nach raibh sé ag súil leis ar chor ar bith. Nuair a sheoltar an lámhscríbhinn amach, tugann ceann de na foilsitheoirí móra tairiscint dó atá deacair a dhiúltú – $750,000! Cé nach dteastaíonn uaidh é a ghlacadh, níl an dara rogha aige, mar tá cúram leighis de dhíth ag a mháthair. Ansin ainmnítear a leabhar do mhórdhuais agus bíonn an-rath go deo air.

Conclúid

Oibríonn an scéal ar dhá leibhéal, ar dtús mar léirmheas ar na brúnna curtha ar dhaoine dubha ag obair sna healaíona. Ag an am céanna, feiceann tú saol Monk agus a theaghlach go soiléir. Is ollamh é féin, is cliniceoir í a dheirfiúr agus is máinlia plaisteach é a dheartháir – ag tabhairt droim láimhe leis na steiréitíopaí cine á scaipeadh ag na meáin. Cruthaíonn an dá leibhéal sin atá in éadan a chéile an t-uafás teannais sa scannán. Agus taispeánann sé go soiléir freisin nach bhfuil bunús dá laghad leis na steiréitíopaí a gcreideann roinnt mhaith daoine iontu.

Tá an aisteoireacht thar barr sa scannán, agus Jeffrey Wright dochreidte i ról Monk. Braitheann tú a fhrustrachas agus a phian an t-am go léir, fiú amháin agus go háirithe b’fhéidir, nuair a bhíonn an-rath aige mar údar.

Mholfainn an scannán seo gan cheist. Scalann sé solas uilíoch ar ábhar tromchúiseach, ach pléitear an t-ábhar ar bhealach spraíúil agus siamsúil.

.

.

.