Scéinséir atá leagtha amach go cliste is ea an scannán faisnéise “Sophie: A Murder in West Cork”, sraith trí chuid atá ar fáil ar Netflix. Maraíodh Sophie du Plantier gar dá teach in áir iargúlta in iarthar Chorcaí i 1996. Tá an cás gan réiteach fós agus is clár fiosrúcháin é seo ag leagan amach cad atá ar eolas againn faoin gcás. Thaitin an tsraith go mór liom agus mé ag breathnú air. Ach tar éis sin, tháinig saghas míchompoird orm a mhéadaigh le himeacht ama.

Mearaithe

Bhí gach mothúchán dá bhfuil ann ag cuisliú tríom. Bhí mé lán le frustrachas mar gheall ar an bhfiosrúchán coiriúil. Níor dhaingnigh na gardaí láthair na coire, fiú!  Nuair a fuaireadar amach gur dhóigh an príomhamhrastach, Ian Bailey, go leor rudaí ina ghairdín, ní dhearnadar scrúdú fóiréinseach ar aon rud a bhí sa tine sin. Bhí fearg orm mar cheap mé go raibh Ian Bailey i bhfolach amach os ár gcomhair, ag séanadh na líomhaintí go léir, agus ag maíomh go raibh sé cráite ag na húdaráis agus na meáin. In ainneoin aiféala a bheith air, bhí cuma shotalach ar an bhfear seo. Bhí brón orm go bhféadfadh coir ghráiniúil mar seo tarlú amuigh faoin tuath in Éirinn, in áit atá smálaithe go deo ag an uafás a tharla ann. Bhí imní orm faoi na daoine atá ina gcónaí ina n-aonar in áiteanna iargúlta, mar tá bagairt an fhoréigin ann i gcónaí. Bhí mearbhall orm freisin, go háirithe maidir le Marie Farrell. Ar dtús, dúirt sí go bhfaca sí Ian Bailey i gcúpla áit gar do theach Sophie du Plantier ar oíche an dúnmharaithe. Ach níos déanaí, d’athraigh sí a fianaise agus dúirt sí ansin nárbh Ian Bailey a bhí ann. Tá casadh sa scéal arís le déanaí, agus Marie a rá go bhfuil aithne aici anois ar an duine a chonaic sí. Tá na Gardaí i mbun fiosrúcháin faoin bhfear seo anois, agus beidh níos mó eolais againn i gceann tamaill. Fuair mé amach sonra eile agus mé ag déanamh beagán taighde ar an mistéir seo. Bhí teaghlach du Plantier páirteach sa tsraith agus mar sin, ní haon ionadh go n-insítear an scéal ó thaobh an teaghlaigh. Níl aon dabht ag clann du Plantier gurb é Ian Bailey an dúnmharfóir. Tar éis mo thaighde, ní raibh mé cinnte níos mó cé a mharaigh Sophie agus bhí mé go hiomlán trína chéile. Tá gá géar le bleachtaire cáiliúil cosúil le Sherlock Holmes nó Poirot!  Rith sé liom nach n-oireann eachtraí nár réitíodh dom, mar ní maith liom éiginnteacht ar chor ar bith, agus is fearr liom nuair a bhíonn clabhsúr ann. Ach bíodh sin mar atá, bhí an seó feicthe agam agus bhí orm déileáil leis anois.

Oscailt Súl

Ansin, léigh mé alt nua scríofa ag Fintan O’Toole san ‘Irish Times’ agus oscailt súl a bhí ann dom.  Bhí dearcadh difriúil ag Fintan ar an scéal ar fad. Ní raibh mórán meas ag Fintan ar Ian Bailey – an ‘drunken vainglorious lout’ mar a thug sé air. Tarraingíonn an fear naircisíoch seo ár n-aird agus aird na meáin, nuair ba cheart ár n-aird a bheith dírithe ar ní hamháin Sophie ach na mná go léir ar mharaíodh iad. Sa bhliain 1996, maraíodh naoi mban déag eile chomh maith le Sophie, agus ní bhfuarthas amach riamh cé a dhúnmharaigh cúigear dóibh, Sophie san áireamh. Cén fáth nach gcloisimid aon rud faoi na cásanna eile? Go hiondúil, is Éireannaigh atá i gceist agus is é a céile, a páirtí, nó fear eile a bhfuil aithne mhaith aici air a dhéanann an dúnmharú. Ní tharraingíonn coireanna mar seo mórán suim, mar níl tréithe speisialta ag baint leo. I gcás Sophie, is bean álainn ón Fhrainc atá i gceist. Sasanach aisteach sotalach is ea Ian Bailey, an duine is mó atá faoi amhras.    

Tuiscint

Thuig mé faoi dheireadh cén fáth a raibh mé buartha tar éis dom an tsraith seo a fheiceáil. Bhraith mé air amhail is ficsean a bhí i gceist, nuair is fíorscéal atá ann, gan réiteach fós ann. Sin í an fhadhb – i slí amháin bhí mé ar nós cuma liom faoi, ach ag an am céanna bhí a fhios agam gur ábhar fíorthábhachtach a bhí i gceist.

Tá sé thar am níos lú airde a thabhairt do Ian Bailey agus aird a thabhairt do na mná go léir ar maraíodh iad agus ar tugadh neamhaird mhíthrócaireach ar a ndúnmharuithe tar éis tamaill bhig. Tá sé in am do na Gardaí na sean-comhaid a athoscailt, agus na dúnmharfóirí a thabhairt faoi réim an cheartais.

.

Is lionsa cumhachtach í ár dteanga chun ár n-oidhreacht shaibhir a thuiscint, agus tugann Manchán go leor samplaí nithiúla dúinn ina leabhar ‘Thirty-Two Words For Field’ chun an pointe sin a léiriú.         

Cé gur thug an leabhar seo léargais suimiúla dom, bhí sé deacair go leor dom an tairbhe a bhaint as an leabhar. Bhí orm an t-eolas a atheagrú an t-am go léir agus mé ag léamh, mar go raibh téamaí fite fuaite le chéile. Fiú tar éis sin, bhí mé ar an bhfóidín mearaí go minic. Shimpligh mé an leabhar dom féin, agus bhris mé síos é i dtéamaí, ionas go dtuigfí níos fearr é. B’fhéidir go mbainfeá úsáid as an achoimre bheag thíos agus tú ag smaoineamh ar an leabhar a cheannach.

Saol an Údair

Tá blúirí beaga eolais faoi shaol an údair scaipthe amach tríd an leabhar. I mo thuairim, is ábhar ar leith é seo, a thugann comhthéacs dúinn faoin údar féin agus an saghas caidrimh atá idir Manchán agus teanga na Gaeilge.  Tá go leor ar eolas ag Manchán faoina theaghlach, ar ais go dtí an t-ollamh cáiliúil Aodhagán Ó Rathaille a shaolaíodh i 1670. Faighimid beagán eolais faoina shinseanuncail Michael Ó Rahilly (An Raitheallach) freisin. D’athlonnaigh sé a theaghlach, seanmháthair Manchán san áireamh, go dtí an Ghaeltacht i gContae Chiarraí sa bhliain 1912. Bhí ról mór aige freisin in Éirí Amach na Cásca 1916, agus maraíodh é le linn comhraic.  Agus an meall mór ar deireadh, bean cháiliúil ba ea Síghle Humphreys, seanmháthair Manchán. Chaith sí cuid mhór dá saol ag troid ar son ár dtír agus ár dteanga, agus bhí an -tionchar aici ar Manchán agus a mháthair ó thaobh na teanga de.

Ba mhaith liom níos mó eolais a fháil faoi theaghlach Manchán ag tús an leabhair, roimh na téamaí eile a bheith á phlé ag Manchán.

Tá na téamaí eile ag baint leis an teanga féin, agus eolas ár n-oidhreachta atá neadaithe ann.  I measc na dtéamaí sin, seo cúpla ceann atá tábhachtach.

Stair agus Miotaseolaíocht

Chuir mé stair agus miotaseolaíocht le chéile mar bhí sé deacair liom idirdhealú soiléir a dhéanamh eatarthu sa leabhar. Cúis amháin leis sin ná go bhfuil Manchán ag tuairimíocht ar bhunús focail áirithe sa teanga, agus ag baint tátal as sin mar gheall ar ár stair agus miotaseolaíocht. Tá sé deacair idirdhealú a dhéanamh freisin idir cad atá ar eolas againn ó thaobh na heolaíochta i gcomparáid le tuairimí Manchán féin. Níl spás agam níos mó a rá anseo, ach tá go leor focail agus scéalta ag Manchán ar na téamaí seo sa leabhar.

Timpeallacht

Mar is léir ó theideal an leabhair, tá an Ghaeilge an-saibhir ó thaobh an stór focal atá ar fáil chun cur síos a dhéanamh ar thimpeallacht na hÉireann. Caitheann Manchán a lán ama ag plé cúrsaí foclóireachta ag baint leis an timpeallacht. Mar shampla, foghlaimeoidh tú a lán focail ag baint le gort, carraig, Sí/Síoga agus focail ag baint le gnéas, san áireamh. Cé go bhfuil samplaí suimiúla ann, níl mé cinnte cén foinsí a bhaineann leo.  Níl a fhios agam, ach an oiread, an bhfuil a lán focail eile sa chatagóir seo, agus an bhfuil liosta cuimsitheach ar fáil in aon áit.

Mar gheall ar logainmneacha, tá an suíomh logainm.ie an-suimiúil agus an-úsáideach, mar shampla. Tugann an suíomh comhthéacs deas dúinn chun na samplaí sa leabhar a thuiscint.       

Fuaimeanna

Caithfidh mé a rá nár thuig mé i gceart cad a bhí á rá ag Manchán, nuair a leag sé amach a thuairimí mar gheall ar fhuaimeanna na teanga Gaeilge. Bhí mé caillte ar fad nuair a thosaigh sé ag caint faoi phíosaí plúir ag damhsa i bpatrún ar na callairí agus Radio na Gaeltachta ar siúl. Bhí mé fós caillte agus mé ag léamh faoi mhinicíocht chrónán na mbeach. Agus bhí mé amhrasach nuair a léigh mé go bhfreagraíonn ainmhithe frásaí áirithe as Gaeilge; mar shampla rachadh aon mhadra abhaile dá nglaofá ‘Buail abhaile’ leis!  Bhí boladh láidir breágeolaíochta ag guairdeall go tiubh san aer agus mé ag léamh tuairimí an údair maidir le fuaimeanna na teanga!

Conclúid

Leabhar tarraingteach é seo, a chlúdaíonn réimse mór topaicí. Cé go dtugann a shocrú scaoilte níos mó saoirse don údar a smaoineamh baoth a leagan amach, ag an am céanna cailltear cruinneas sa phróiseas agus mar sin seans maith go gcuirfeadh sé mearbhall ort. Má tá tú ceart go leor leis sin, is fiú an tairbhe an trioblóid, i mo thuairim. Ag deireadh an lae tá ceist mhór ag dó na geirbe agam – cén fáth nár scríobh Manchán an leabhar seo as Gaeilge?

.

.

.

.

.

Léigh mé leabhar le déanaí darb ainm “Nomadland: Surviving America in the Twenty-First Century” scríofa ag Jessica Bruder agus b’oscailt súl cheart dom a bhí ann. Bhí mé dall ar fad faoin lucht fáin seo sa Mheiriceá a bhfuil cónaí orthu ina bhfeithiclí campála agus iad ag lorg obair shéasúrach i gcónaí chun greim a choinneáil faoin bhfiacail. Is deacair dóibh an saol é ar an mbóthar, agus go minic ba throm an chros a leag an chinniúint orthu. De ghnáth, is seandaoine atá i gceist agus bíonn cúiseanna éagsúla acu a chuir brú orthu ré nua a dhéanamh ina saolta.  

An Leabhar

Sa leabhar, cuirtear béim ar cheisteanna móra na linne maidir leis an dream daoine ar ghá dóibh cónaí ina veaineanna agus iad ag dul ó áit go háit ag lorg obair shéasúrach. Is í easpa líontáin sábhála dóibh an phríomhchúis le drochdhóigh mar sin a bheith orthu. Úsáideann an t-údar an leabhar chun solas uilíoch a scaladh ar sciar maith den daonra nach dtugtar aird air de ghnáth – na daoine dofheicthe a líonann na boscaí i nduibheagáin na dtrádstóras Amazon, lonnaithe in áiteanna iargúlta sna Stáit Aontaithe. Is leabhar deoirshilteach go maith é seo, agus ní raibh mé in ann é a leagan síos go dtí go raibh sé críochnaithe agam.

An Scannán

Nuair a chuala mé go seolfar scannán bunaithe ar an leabhar, níl sé deacair a shamhlú cé chomh sásta agus a bhí mé. Tá an scannán díreach eisithe ar sheirbhís fís-sruthú i Meiriceá agus beidh sé ar fáil in Éirinn i mí an Mhárta. De ghnáth, nuair a fheicim scannán bunaithe ar leabhar atá léite agam, tagann díomá orm, mar níl sé ar chomhchaighdeán leis an leabhar. Tuigim é sin, mar caithfidh a lán píosaí teacht le chéile go maith ionas go mbeidh scannán iontach ann. Go háirithe, tá sé an-tábhachtach scríbhneoir scripte agus aisteoirí iontacha a bheith páirteach. Ní tharlaíonn an draíocht sin go minic, ach nuair a tharlaíonn is fiú an tairbhe an trioblóid, gan ceist ar bith. I mo thuairim, bhí an scannán lán chomh maith leis an leabhar agus b’fhéidir níos fearr ar bhealaí áirithe.

Saothar ficsin is é an scannán, bunaithe ar shaothar neamhfhicsean. Sa scannán, is ar dhaoine agus an dáimh ar leith a fhásann eatarthu a chuirtear an bhéim. Nuair a scríobh Chloé Zhao an script, chruthaigh sí an príomhcharachtar Fern (Francis McDormand) agus cúpla carachtair eile freisin, cosúil le deirfiúr Fern (Melissa Smith) agus fear darb ainm Dave (David Strathairn) a bhfuil suim rómánsúil aige i bhFern. Mheasc Zhao a carachtair ficseanúla isteach leis na fíor-charachtair ar scríobh Jessica Bruder fúthu ina leabhar – Linda May, Swankie agus Bob Wells.

Sa tslí sin, d’fhigh Zhao go leor snáitheanna ina chéile chun insint chomhleanúnach a sholáthar. Oibríonn an cur chuige sin go hiontach sa scannán. Dála an scéil, is í Zhao stiúrthóir an scannáin freisin agus déanann sí sárjab sa ról sin. Idir a scríbhneoireacht agus a stiúrthóireacht, cruthaíonn Zhao scannán tarraingteach ina bhfuil an fíorscéal fite fuaite go saoráideach leis an bhfinscéal. Cé go ndearna Zhao sárjab, is í Francis McDormand réalta an léirithe seo, agus tógann a scileanna araon an scannán seo go dtí an leibhéal is airde.

Sa scannán, críochnaigh an saol suaimhneach a bhí ag Fern in Empire, Nevada nuair a tháinig cúpla cor gan choinne sa scéal. Ar dtús, dúnadh an mhonarcha ghipsim sa bhaile, agus leis sin fuair an baile féin bás tobann laistigh de sé mhí. Agus murar leor é sin, fuair a fear céile bás freisin. Ní mór di imeacht ar thóir oibre ansin agus ní raibh de rogha aici ach cónaí ina veain. Buaileann Fern le daoine eile ag maireachtáil sa tslí chéanna, Linda May, Swankie agus Bob san áireamh agus diaidh ar ndiaidh nochtar a scéalta suimiúla truamhéalacha dúinn.

Mealltar isteach muid gan mhoill agus bíonn comhbhá againn leis na carachtair go léir roimh i bhfad. Tugann an scannán seo an-léargas dúinn faoin dream mí-ámharach seo, saghas aos seachanta caite i leataobh ag an tsochaí i gcoitinne, agus ag deireadh an lae bíonn orainn ceisteanna deacra a chur orainn féin faoinár gcuid luachanna. Tapaigh an deis chun an scannán seo a fheiceáil a luaithe is a bheidh sé ar fáil, agus idir an dá linn cad chuige nach léifeá an leabhar féin?

.

.

.

.

.

Nuair a chonaic mé a teideal ‘Anseo’, ní fhéadfainn gan an leabhar seo a léamh, cé go raibh sé as Béarla!  Phrioc sé mo spéis, mar téann sé i ngleic leis an mbuncheist cad is Éireannachas ann. Tá an t-údar fíorcháilithe chun solas a chaitheamh ar an ábhar sin, mar is Gaeilgeoir agus Éireannach í go smior, chomh maith le duine neamhgheal.

Uchtaíodh Úna-Minh Caomhánach sa bhliain 1991 i Vítneam cúpla lá tar éis teacht ar an saol. Ní raibh a máthair fola in ann aire a thabhairt di, mar bhí sí an-bhocht. Éireannach is í Noreen Caomhánach a bhí ina cónaí i gCeanada ag an am, a bhí ag iarraidh páiste a uchtú. Chuaigh sí go Vítneam agus mar a tharla thug sí cuairt ar ospidéal i Hanoi. Is ansin a chonaic sí Una-Minh, agus bhí a fhios aici díreach gurb í a hiníon nua í. Tar éis próiseas deacair agus fada, le cabhair óna teangaire Nguyet, críochnaigh siad an páipéarachas. Nuair a bhain siad amach a gceann scríbe faoi dheireadh – Trá Lí, Contae Chiarraí, chuir athair Noreen, Pádraig, fáilte mhór roimh an bheirt acu. Rugadh Úna-Minh sa chlann bheag seo, agus bhí Paddy tiomanta go huile agus go hiomlán dona ról mar dhaideo.

Cainteoir dúchais ba ea an t-iargharda agus an scéalaí cáiliúil seo, a bhí grá aige don teanga. Labhair sé as Gaeilge le Úna-Minh de ghnáth. Nuair a bhíodh sé ag siúl sa bhaile le Úna, is go minic a d’iarrtar air ‘Does she speak English?’ Ba é a fhreagra ná ‘Ní hamháin Béarla, ach Gaelainn, ambaiste!’

Bhí Gaeilge iontach ag Noreen freisin, agus croí-ábhar ba ea í sa chéim a bhain sí amach ó UCD. Múinteoir bunscoile is ea í, agus Gaeilge an t-ábhar is fearr léi. Ní haon iontas é gur fhreastal Úna-Minh ar Ghaelscoil, agus bhí sí an-sásta ann agus níor mhothaigh sí aon difríocht idir í féin agus na daltaí eile. Cé nach raibh athair aici, ní raibh aon fhadhb ann, mar bhí a daideo mar ionadaí athar di.  

Tar éis bás a daideo, bhí Úna-Minh cinnte gur theastaigh uaithi slí bheatha le Gaeilge mar a príomhtheanga. Tar éis na hArdteistiméireachta, d’fhreastal sí ar ollscoil DCU, agus bhain sí amach céim sa Ghaeilge agus Iriseoireacht.  Tháinig sí ar na meáin sóisialta san ollscoil agus go háirithe ar Youtube agus Twitter, agus thosaigh sí ag déanamh físeáin agus ag tvuiteáil go flúirseach.  Ba mhaith le Úna-Minh físchluichí freisin, Pokémon agus Final Fantasy san áireamh. Tar éis a céim a bhaint amach, d’oibrigh sí mar fhostaí i gcúpla comhlacht, ach níor thaitin obair mar sin léi. Thosaigh sí ag obair léi féin sna meáin sóisialta, agus i 2017, thosaigh sí ag déanamh sruthú beo ar Twitch, ag imirt agus ag tráchtaireacht ar fhíschluichí. Is as glúin a tógadh le cluichí ríomhaireachta í, agus bhí sí in ann cairdeas a dhéanamh le daoine óga eile. Ar dtús, bhí sí ag tráchtaireacht as Béarla, ach ansin thosaigh sí ag déanamh sruthú beo as Gaeilge freisin. Mar a dúirt Úna-Minh: ‘Cuireann sé gliondar ar mo chroí nuair a chraolaim ar Twitch!’ Tá leaganacha as Gaeilge do chúpla físchluiche (PUBG, Minecraft) agus pleananna do roinnt eile freisin.

Tá caibidil sa leabhar leis an teideal ‘Where are you really from?’ agus taispeánann sé bolg aineolach an chiníochais in Éirinn. Nuair a freagraíonn Úna-Minh gurb as Contae Chiarraí di, ní glactar leis an fhreagra sin, agus tagann ceisteanna eile, cosúil le ‘Yeah, but where are you really from?’ Tá a lán scéalta faoin ábhar sin, agus ní bhainfidh mé an solas dá leabhar! Ach ghlac sí seasamh docht agus labhair sí suas faoi ar na meáin náisiúnta agus sóisialta. Chuir sí le heolas an phobail faoin gciníochas sa tslí sin. Thosaigh sí an haischlib #IsÉireannaighMuid ar Twitter agus d’oscail sé sin díospóireacht náisiúnta ar éagsúlacht agus ar an gceist cad is Éireannachas ann.

Tá caibidil ar na buntáistí ag baint le Gaeilge, agus ag déileáil leis na leithscéalta a bhíonn ag daoine faoin teanga. Thosaigh sí ag úsáid an haischlib #FrásaAnLae chun píosaí beaga Gaeilge a scaipeadh sa Twittersphere agus d’éirí léi go maith leis an iarracht sin.  Tá caibidil eile ag déanamh plé ar staid na Gaeilge (Tír gan Teanga Tír gan Anam), agus déanann sí cás láidir gur teanga bheo bhríomhar í.

Leabhar tarraingteach is é ‘Anseo’ (New Island Books, treoirphraghas €12.95), a bhfuil ábhar machnamh ann agus scéalta iontacha a léiríonn cad is Éireannachas ann sa lá atá inniu ann.  

.

.

.

.

.

.