Nuair a chonaic mé a teideal ‘Anseo’, ní fhéadfainn gan an leabhar seo a léamh, cé go raibh sé as Béarla!  Phrioc sé mo spéis, mar téann sé i ngleic leis an mbuncheist cad is Éireannachas ann. Tá an t-údar fíorcháilithe chun solas a chaitheamh ar an ábhar sin, mar is Gaeilgeoir agus Éireannach í go smior, chomh maith le duine neamhgheal.

Uchtaíodh Úna-Minh Caomhánach sa bhliain 1991 i Vítneam cúpla lá tar éis teacht ar an saol. Ní raibh a máthair fola in ann aire a thabhairt di, mar bhí sí an-bhocht. Éireannach is í Noreen Caomhánach a bhí ina cónaí i gCeanada ag an am, a bhí ag iarraidh páiste a uchtú. Chuaigh sí go Vítneam agus mar a tharla thug sí cuairt ar ospidéal i Hanoi. Is ansin a chonaic sí Una-Minh, agus bhí a fhios aici díreach gurb í a hiníon nua í. Tar éis próiseas deacair agus fada, le cabhair óna teangaire Nguyet, críochnaigh siad an páipéarachas. Nuair a bhain siad amach a gceann scríbe faoi dheireadh – Trá Lí, Contae Chiarraí, chuir athair Noreen, Pádraig, fáilte mhór roimh an bheirt acu. Rugadh Úna-Minh sa chlann bheag seo, agus bhí Paddy tiomanta go huile agus go hiomlán dona ról mar dhaideo.

Cainteoir dúchais ba ea an t-iargharda agus an scéalaí cáiliúil seo, a bhí grá aige don teanga. Labhair sé as Gaeilge le Úna-Minh de ghnáth. Nuair a bhíodh sé ag siúl sa bhaile le Úna, is go minic a d’iarrtar air ‘Does she speak English?’ Ba é a fhreagra ná ‘Ní hamháin Béarla, ach Gaelainn, ambaiste!’

Bhí Gaeilge iontach ag Noreen freisin, agus croí-ábhar ba ea í sa chéim a bhain sí amach ó UCD. Múinteoir bunscoile is ea í, agus Gaeilge an t-ábhar is fearr léi. Ní haon iontas é gur fhreastal Úna-Minh ar Ghaelscoil, agus bhí sí an-sásta ann agus níor mhothaigh sí aon difríocht idir í féin agus na daltaí eile. Cé nach raibh athair aici, ní raibh aon fhadhb ann, mar bhí a daideo mar ionadaí athar di.  

Tar éis bás a daideo, bhí Úna-Minh cinnte gur theastaigh uaithi slí bheatha le Gaeilge mar a príomhtheanga. Tar éis na hArdteistiméireachta, d’fhreastal sí ar ollscoil DCU, agus bhain sí amach céim sa Ghaeilge agus Iriseoireacht.  Tháinig sí ar na meáin sóisialta san ollscoil agus go háirithe ar Youtube agus Twitter, agus thosaigh sí ag déanamh físeáin agus ag tvuiteáil go flúirseach.  Ba mhaith le Úna-Minh físchluichí freisin, Pokémon agus Final Fantasy san áireamh. Tar éis a céim a bhaint amach, d’oibrigh sí mar fhostaí i gcúpla comhlacht, ach níor thaitin obair mar sin léi. Thosaigh sí ag obair léi féin sna meáin sóisialta, agus i 2017, thosaigh sí ag déanamh sruthú beo ar Twitch, ag imirt agus ag tráchtaireacht ar fhíschluichí. Is as glúin a tógadh le cluichí ríomhaireachta í, agus bhí sí in ann cairdeas a dhéanamh le daoine óga eile. Ar dtús, bhí sí ag tráchtaireacht as Béarla, ach ansin thosaigh sí ag déanamh sruthú beo as Gaeilge freisin. Mar a dúirt Úna-Minh: ‘Cuireann sé gliondar ar mo chroí nuair a chraolaim ar Twitch!’ Tá leaganacha as Gaeilge do chúpla físchluiche (PUBG, Minecraft) agus pleananna do roinnt eile freisin.

Tá caibidil sa leabhar leis an teideal ‘Where are you really from?’ agus taispeánann sé bolg aineolach an chiníochais in Éirinn. Nuair a freagraíonn Úna-Minh gurb as Contae Chiarraí di, ní glactar leis an fhreagra sin, agus tagann ceisteanna eile, cosúil le ‘Yeah, but where are you really from?’ Tá a lán scéalta faoin ábhar sin, agus ní bhainfidh mé an solas dá leabhar! Ach ghlac sí seasamh docht agus labhair sí suas faoi ar na meáin náisiúnta agus sóisialta. Chuir sí le heolas an phobail faoin gciníochas sa tslí sin. Thosaigh sí an haischlib #IsÉireannaighMuid ar Twitter agus d’oscail sé sin díospóireacht náisiúnta ar éagsúlacht agus ar an gceist cad is Éireannachas ann.

Tá caibidil ar na buntáistí ag baint le Gaeilge, agus ag déileáil leis na leithscéalta a bhíonn ag daoine faoin teanga. Thosaigh sí ag úsáid an haischlib #FrásaAnLae chun píosaí beaga Gaeilge a scaipeadh sa Twittersphere agus d’éirí léi go maith leis an iarracht sin.  Tá caibidil eile ag déanamh plé ar staid na Gaeilge (Tír gan Teanga Tír gan Anam), agus déanann sí cás láidir gur teanga bheo bhríomhar í.

Leabhar tarraingteach is é ‘Anseo’ (New Island Books, treoirphraghas €12.95), a bhfuil ábhar machnamh ann agus scéalta iontacha a léiríonn cad is Éireannachas ann sa lá atá inniu ann.  

.

.

.

.

.

.

Ní tharlaíonn go minic go mbíonn an-tionchar ag aon leabhar orm, ach is fíorannamh é gan dabht nuair a bhíonn an leabhar i gceist bunaithe ar an bhfírinne.  Léigh mé leabhar fíorspéisiúil le déanaí agus bhainfeadh sé deoir as cloch ghlas. Thug an leabhar seo léargas nua ar an saol dom, agus chuir sé iontas leochaileach an tsaoil i gcuimhne dom.  Thuig mé chomh luachmhar an rud í an bheatha agus chomh cumhachtach an rud é an grá. I ndeireadh an lae, is é an grá an rud is cumhachtaí atá again ar an domhan seo. Anois, an bhfuil tú fiosrach faoin leabhar seo?

The Boy Who Followed His Father into Auschwitz – A true story!

Sin é an teideal den leabhar iontach seo, agus téann sé i bhfeidhm go cumhachtach ar téama lárnach an leabhair seo.  Is é an grá idir an buachaill agus a athair bunn agus barr an leabhair seo. Agus tá sé dochreidte go bhfuil an grá seo níos láidre ná na Naitsithe agus a gcampaí géibheann míchlúiteacha. 

Cumhdaitheoir ba ea Gustav Kleinmann agus chaith sé agus a chlann saol gan só i Vín san Ostair.  Bean tí ba ea a bhean chéile Tini, agus bhí ceathrar páistí acu. Ach nuair a d’ionghabh an Ghearmáin an Ostair i 1938, d’athraigh cúrsaí go suntasach agus cuireadh go mór lena ndeacrachtaí.  Sula i bhfad, d’iompaigh a gcomharsana ina n-aghaidh agus gabhadh agus coimeádadh gnó an teaghlaigh.

Ach thosaigh a dtrioblóid mór nuair a tháinig na Naitsithe agus thóg said Gustav agus Fritz de bharr fianaise a gcomharsana.  Scaoileadh saor iad an uair seo, ach bliain ina dhiaidh sin tugadh chun bealaigh an bheirt acu, duine ar dhuine. I mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1939, seoladh iad go Buchenwald.  As sin amach, ní fhéadfá an méid a bhí siad a fhulaingt a shamhlú.

Cé go bhfuil seans maith go raibh daoine muinteartha eile i gcruachás doréitithe cosúil le Gustav agus Fritz, tá an cás seo difriúil, mar choimeád Gustav dialann beag ar feadh na cúig bliana a bhí siad teanntaithe sna campaí uafásacha sin cosúil le Buchenwald agus Auschwitz.  D’úsáid an t-údar Jeremy Dronfield Dialann Gustav agus leabhar a scríobh Fritz, darb ainm ‘The Dog will Not Die’ (1995), mar bhonn a úrscéal an-chorraitheach seo. D’fhorbair sé na smaointe a bhí sna leabhair sin, agus chruthaigh sé scéal cumhachtach don léitheoir. Téann an scéal i bhfeidhm orainn, gan dabht, agus bímid ag fulaingt le Gustav agus Fritz le linn gach rud uafásasch a tharlaíonn.

I mBuchenwald, bhí orthu obair i gcairéal, ag brú vaigín lánluchtaithe in aghaidh an chnoic, ó dhubh go dubh.  Fuair go leor príosúnaigh bás ag déanamh an obair, bhí sé chomh deacair sin. Tháinig dinnireacht ar a lán príosúnaigh, Gustav san áireamh.  Cuireadh isteach sa ‘Death Block’ é. Is ar éigean a tháinig aon duine slán, agus thug Fritz tarrtháil ar a athair as an áit sin. Tharla go leor gníomhartha cruálacha i mBuchenwald, agus is deacair iad a shamhlú.  Mar shampla, bhí crann darach ann – ‘Goethe’s Oak’, agus céasadh go leor príosúnaigh ann. Bhí cnoc in aice láimhe agus chuaigh na gardaí príosúin ag seilg agus ag marú priosúnaigh ann. Ní raibh deireadh leis na drochrudaí a chum na droch-Naitsithe sna campaí géibheann le linn an Dara Cogadh Domhanda.

Thar aon campa eile, bhí an clú is measa ag campa Auschwitz.  Agus nuair a rinneadh cinneadh Gustav a aistriú ó Buchenwald go Auscwitz, tráth ríthábhachtach a bhí ann.  Shocraigh Fritz dul leis a athair, cé gur breith bháis an cinneadh sin, agus mar sin chríochnaigh an bheirt acu suas in Auschwitz le chéile.  Sríobh Gustav ina dhialann: “Fíor-compánach is ea é, i gcónaí in aice liom. Is é áthas mo shaol an buachaill seo. Níl dul eadrainn!”

Chuaigh Fritz isteach sa lucht frithbheartaíochta in Auschwitz, in aghaidh an SS.  Ach rug siad air á dhéanamh, agus rinne Maximilian Grabner (Butcher of Block 11) céasadh coirp agus intinne air.

Nuair a bhí an cogadh beagnach thart, scaradh iad agus chaith Gustav seal i mBergen-Belsen, agus chaith Fritz seal i Mauthausen.  Tháinig siad slán arís eile, agus tugadh iad ar ais le chéile an athuair i Vin tar éis an chogaidh.

Ómós is ea an leabhar seo do cumhacht an ghrá agus don spiorad dochloíte atá laistigh dúinn go léir.

.

.

.

.

.

.

Comhthéacs

“Do scríobhas go mion-chruinn ar a lán dár gcúrsaí d’fhonn go mbeadh cuimhne i ball éigin ortha agus thugas iarracht ar mheon na ndaoine bhí im’ thimcheall a chur síos chun go mbeadh ár dtuairisc ’ár ndiaidh, mar ná beidh ár leithéidí arís ann.”

Scríobh Tomás ó Criomhthain é seo sa bhliain 1926, sa leabhar “An tOileánach”. Bhí údair cháiliúla eile ó na Blascaodaí ag scríobh leabhair thart ag an am céanna, go háirithe Peig Sayers (Peig) agus Muiris Ó’Suilleabháin (Fiche Bliain ag Fás).

Ba iad eachtrannaigh a thóg faoi deara go raibh Gaelchultúr speisialta caomhnaithe ar na Blascaodaí, agus nach raibh aon áit eile san Eoraip ina raibh seanchultúr beo fós. Ar dtús, i 1907, tháinig an tOllamh Carl Marstrander ón Iorua chun Gaeilge a fhoghlaim. Ba é ‘an Viking’ an leasainm a chur na daoine áitiúla air. Chas sé le Tomás Ó’Criomhthain agus d’éirigh sé soiléir gan mhoill gurb é Tomás an Máistir  agus Carl an scoláire. Chuaigh Carl go Baile Átha Cliath tar éis sin ag obair mar Ollamh an tSean-Ghaeilge. Tháinig mac léinn ón Bhreatain Mhór darb ainm Robin Flowers, chun staidéar a dhéanamh faoi stiúir Carl. Spreag Carl é turas a thabhairt ar an Bhlascaod Mór. Thit na hOileánaigh i ngrá le Bláithín, an leasainm a thugtar air!

Tháinig daoine eile ansin chun foghlaim agus staidéar a dhéanamh. D’iarr siad ar na hOileánaigh a scéalta féin a scríobh síos ionas nach gcailltear iad. Mar sin scríobh roinnt bheag Oileánaigh na leabhair tábhachtaigh thuas. Léiríonn na leabhair cháiliúla saol mhuintir na Blascaodaí dúinn go léir.  

.

The Loneliest Boy in the World

Le déanaí, léigh mé leabhar Béarla darb ainm “The Loneliest Boy in the World”, le Gearóid Cheaist Ó Catháin agus Patricia Ahern. Chuir sé mé i gcuimhne na smaointe thuas.

Déanann Gearóid cur síos ar shaol ar an Bhlascaod Mór sular aistríodh amach ar an míntír an tríocha duine a bhí fágtha. Scríobh Liam Robinson alt faoi Ghearóid i 1949, ina ndúirt sé gurb é Gearóid ‘the loneliest boy in the world’, mar ní raibh páiste eile ar an oileán ag an am sin. Cé nach raibh sé sin fíor, bhain Gearóid cáil amach de bharr sin.  

Nuair a chonaic an t-údar Patricia Ahern agallamh teilifíse le Ghearóid ar TG4, bheartaigh sí teagmháil a dhéanamh leis chun comhobair ar leabhar. Ar dtús, níor chreid sé go mbeadh aon suim ag daoine ina shaol. Ach chuir Patricia a mhalairt ina luí air, agus scríobh siad an leabhar.  Bhain sé na deora asam, mar táimid ag léamh scéal brónach faoi dheireadh ré.

Sa leabhar, buailimid le clann Ghearóid – daoine iontacha flaithiúla cé go bhfuil saol deacair acu. Is rud iontach an ceangal idir Gearóid agus a chlann, go háirithe a sheantuismitheoirí. Déanann Gearóid cur síos maith ar shaol a mhuintir ar an Oileán agus i nDún Chaoin inár shocraigh siad tar éis bhogadh ón Oileán i 1954.

D’fhreastal sé ar scoil Naomh Seosamh in Achadh Úr i gCill Chainnigh ar feadh tamaillín, ach níor thaitin sé leis mar scoil forbhannach a bhí ann. Bhí sé níos sásta ag freastal ar scoil sa Daingean agus ba bhreá lena chroí é. Thosaigh sé ag imirt peile le foireann na scoile, and d’éirí go mór leis sa spórt sin.

Tar éis scoil, thosaigh sé ag obair i gCorcaigh le comhlacht leictreachais. Bhí poist éagsúla aige tar éis sin. Phós sé a bhean chéile i gCorcaigh agus bhí beirt chlainne acu.

Sna hochtóidí nuair a d’ iarr Meiriceánach an Blascaod mór a cheannach, tháinig cuthach feirge ar Ghearóid agus chuaigh sé isteach i bhFondúireacht an Bhlascaod agus d’éirigh leo stad a chur leis. Ag an am seo, is leis an Rialtas dhá thrian den Blascaod Mór ach tá an chuid eile le húinéireacht phríobháideach. Dá bhrí sin, níl an Rialtas in ann Páirc Náisiúnta a chruthú fós, ach tá súil againn go mbeidh Páirc Náisiúnta ann lá amháin chun cuimhní cultúr speisialta na háite a chaomhnú. Bheadh sé sin ina Clabhsúr iontach chomh maith le tosach úrnua i ról cultúrtha do na hOileáin speisialta seo.

.

Cheap mé go dtaitneodh an scannán ‘Oppenheimer’ go mór liom. Bhí foinse shaibhir tallainne páirteach sa scannán: an stiúrthóir and scríbhneoir cáiliúil Christopher Nolan, gnáthdhíorma aisteoirí– Cillian Murphy, Emily Blunt, Matt Damon agus Robert Downey Jr. san áireamh. Bhí ‘Oppenheimer’ ar chuid de na scannáin is mó a thug airgead isteach anuraidh – timpeall billiún dollar, méid a chuir an scannán seo sa tríú háit, taobh thiar de ‘Barbie’ agus ‘The Super Mario Bros. Movie’. Tá an scannán bunaithe ar leabhar a léigh Nolan faoi Robert J. Oppenheimer, darb ainm ‘American Prometheus’. Rinne Nolan staidéar domhain ar Oppenheimer agus chuaigh a scéal go mór i gcion air.

“Ba é an rud a theastaigh uaim a dhéanamh ná an lucht féachana a chur in aigne agus taithí an duine a shuigh i gceartlár an aistrithe is mó sa stair. Is é J. Robert Oppenheimer an duine is tábhachtaí a mhair riamh. Mhúnlaigh sé an domhan ina mairimid, bíodh sé maith nó olc,” a dúirt Nolan ag míniú cad a bhí ar intinn aige sa phróiseas cruthaitheach.

Gan dabht, duine tábhachtach ba ea Oppenheimer, a bhí mar stiúrthóir ar Shaotharlann Los Alamos le linn forbairt an bhuama adamhaigh ó 1943-1945, agus a thugtar “athair an bhuama adamhaigh” air.  Gan dabht ar bith, mar a dúirt Oppenheimer féin bhí ‘fuil ar a lámha’ nuair a scaoileadh buamaí adamhaigh ar Heroshima agus Nagasaki sa tSeapáin.

An Scannán

Ag tús an scannáin, feiceann tú an teideal: “Ghoid Proiméitéas ó na déithe agus thug sé don chine daonna é. Dá bharr sin, bhí sé ceangailte le carraig agus céasadh é ar feadh na síoraíochta.” Is ón miotaseolaíocht Gréigise a fuarthas an sliocht seo, agus is réamh-mhacalla é maidir le cad a tharlódh sa tSeapáin, a bhuíoch den obair a rinne Oppenheimer agus a fhoireann i Los Alamos.

Tugann an fhógraíocht le tuiscint gur scannán faoi Oppenheimer agus a ról i bhforbairt an bhuama adamhaigh i Los Alamos atá ann.  Cé go bhfaighimid sracfhéachaint ar an scéal sin ó am go ham – go príomha nuair a phléascann siad an chéad bhuama adamhaigh i New Mexico i 1945, níl an bhéim dírithe ar scéal an bhuama go láidir. Is é Los Alamos an cúlra ina n-insítear na trí phríomhscéal sa scannán: saol rómánsúil Oppenheimer, iarrachtaí naimhde Oppenheimer a imréiteach slándála a tharraingt siar tar éis an chogaidh, agus éisteachtaí Comhdhála na Stáit Aontaithe faoi iarrthóireacht Lewis Strauss do phost mar chomh-aire uachtaránachta, agus an tionchar a d’imir an nasc idir Strauss agus Oppenheimer ar an bpróiseas sin. Caithfidh mé a rá gur mealladh isteach mé ag súil le rud amháin ach gur tugadh rud eile dom, nach raibh mórán spéis agam ann.

Dá bhrí go raibh trí scéal á insint sa scannán, agus go raibh siad curtha in iúl dúinn ar nós míreanna mearaí, ó thaobh scéil, ó thaobh áit agus ó thaobh ama, cuireadh saghas fuiplaisce orm, agus bhí mé trína chéile uaireanta faoi cad a bhí ar siúl. Cailleadh ‘tempo’ agus inthuigtheacht freisin dá bhrí sin.  I mo thuairim, bheadh sé i bhfad níos fearr scéal amháin a insint – scéal Oppenheimer agus forbairt an bhuama adamhaigh, agus é a insint in ord ama. Leath den am, ní raibh cliú agam cén bhliain a bhí i gceist, nó cé a bhí i gceist ach an oiread. Bhí eolaithe cáiliúla le feiscint sa scannán nach raibh a fhios againn cé hiad go dtí níos déanaí.

Conclúid

I mo thuairim, ní scannán iontach é ‘Oppenheimer’ ach tá corr-rud maith ann. Is scannán é le déantóir scannán, ach teipeann sé leis an ngnáthdhuine. Chomh maith le gach rud thuasluaite, ní raibh an dóthain meas ná aird tugtha do na mílte sibhialtaigh neamhchiontacha ar ghalaigh na buamaí iad.   Dar ndóigh, tá go leor sa tSeapáin ag fulaingt fós de dheasca na mbuamaí sin. Is páirt mhór den scéal iad sin go léir, idir bheo agus mharbh. Is scannán gann ar an bhfírinne é aon scannán a mhaítear go bhfuil sé faoi Oppenheimer, nach bhfuil ach tagairt fhánach ann do na daoine bochta a n-imríodh forneart marfach uafásach orthu.

.

.

.