Tá ionadh orm nach bhfuil níos mó scríofa as Gaeilge faoi Sam Bankman-Fried, a dtugtar SBF air go gairid, agus atá ar dhuine de na calaoiseoirí is measa riamh! Mar is dearmad suntasach é sin, seo m’iarracht an fhadhb sin a chur ina ceart!  

Cé hé SBF?

Rugadh Sam Bankman-Fried i gCalifornia sna Stáit Aontaithe do bheirt ollamh ó Scoil Dlí Stanford i 1992. Tar éis dó freastal ar mheánscoil i gCalifornia, bhain sé céim amach san fhisic agus sa mhatamaitic ó Institiúid Teicneolaíochta Massachusetts i 2014.

Chuir sé tús lena ghairm bheatha i 2013 mar intéirneach ag Jane Street Capital –gnólacht trádála a bhfuil saineolas aige faoi chistí trádáilte ar an malartán – an áit a bhfuair sé a chéad taithí oibre. Chuaigh sé ag obair go lánaimseartha leis an gcomhlacht céanna tar éis dó a chéim a bhaint amach. I mí na Samhna 2017, chomhbhunaigh sé an gnólacht trádála cainníochtúil Alameda Research le Tara Mac Aulay ón Ionad um Altrúchas Éifeachtach, áit ar oibrigh sé go hachomair mar stiúrthóir forbartha. Is é atá i gceist le haltrúchas éifeachtach, bunaithe ag beirt fhealsúnaí in Ollscoil Oxford i 2009, ná fealsúnacht ina dtuileann daoine an oiread airgid agus is féidir leo, ionas go mbeidh siad in ann níos mó airgid a bhronnadh ar charthanacht.  Bhí tionchar nach beach ag an bhfealsúnacht sin ar SBF, go háirithe tar éis dó bualadh leis a gcomhbhunaitheoir, William MacAskill. Deirtear gur chuir MacAskill ina luí ar an matamaiticeoir éirimiúil SBF, a thionchar a uasmhéadú trí phost atá ar phá ard a fháil agus cuid mhór de a thabhairt uaidh.   B’in an fáth gur roghnaigh SBF post buan le Jane Street Capital ar Shráid Wall.  Bhronn sé leath a phá do charthanacht fad is a bhí sé ann.

Sa bhliain 2019, bhunaigh SBF an malartú cryptea-airgeadra darb ainm FTX.  Bhog Bankman-Fried ceanncheathrú a dhá chomhlacht go dtí na Bahámaí ag deireadh 2021 agus bhog sé é féin agus roinnt dá bhaill fhoirne isteach in árasán dín a cheannaigh sé ar $35 milliún. Faoin am seo, bhí SBF ar cheann de na daoine ba shaibhre ar domhan, agus an ceann ba shaibhre níb óige ná tríocha agus glanfhiúchas $26.5 billiún aige! Bhí luacháil FTX timpeall $40 billiún ag an am.  

Peacaí SBF!

I mí Lúnasa 2019, d’fhógair FTX dá bhfoireann eisceacht a chur i gcód an mhalartaithe, ionas go ligfí do Alameda Research iarmhéid diúltach suas go dtí $65 billiún a bheith ina cuntas trádála. Dála an scéil, bhí páirtí SBF, bean darb ainm Caroline Ellison, ag obair in Alameda ag an am sin.  Níos déanaí i 2022, tugadh ardú céime di, go príomhoifigeach feidhmiúcháin!

Ní raibh cead ag aon chustaiméir eile iarmhéid diúltach a choinneáil. Chiallaigh an t-iarmhéid diúltach sin go mbeadh Alameda in ann airgead custaiméirí FTX a fháil ar iasacht, i ngan fhios do na custaiméirí céanna.

Thug SBF agus FTX buntáiste eile do Alameda freisin. Chomhlíon FTX aon trádáil curtha isteach ag Alameda níos tapúla ná do chustaiméirí eile. Thug sé sin buntáiste mór do Alameda, mar sa ghnó sin, is ionann am agus airgead!  

Fuair SBF airgead ar iasacht phearsanta ó Alameda freisin – timpeall $1 billiún!  Agus fuair sé $2.3 billiún ar iasacht dá chomhlacht ‘Paper Bird’! Fuair fostaithe FTX Nishad Singh ($542 milliún) agus Ryan Salame ($55 milliún) airgead ar iasacht freisin ó Alameda.

Chomh maith leis sin, chruthaigh SBF agus FTX a gcryptea-airgeadra féin, darb ainm FTT. Choimeád siad an chuid is mó de mar chomhthaobhacht i FTX agus nuair a fuair Alameda iasachtaí ó FTX, go minic úsáideadh licíní FTT.  Toisc go raibh formhór na licíní FTT ag FTX agus Alameda, ní raibh fíor-ráta malairte ag FTT, mar ní bheadh FTX nó Alameda in ann mórán licíní FTT a dhíol, gan an ráta céanna a laghdú. Mar sin, ní comhthaobhacht réalaíoch a bhí ina sealúchais licíní FTT, go háirithe dá mbeadh orthu na sealúchais sin a dhíol!  

Cliseadh tubaisteach!

I mí na Samhna, 2022, d’fhoilsigh an suíomh ‘Coindesk’ tuairisc ag maíomh go raibh Alameda ag brath go láidir ar FTT. Dá bhrí sin, dúirt an comhlacht Binance, a bhí in iomaíocht le FTX, agus a raibh dóthain mhaith licíní FTT acu, go raibh siad chun iad go léir a dhíol. Thosaigh sé sin dúrud scaolldíol FTT, agus thit a luach go dona. Bhí easpa airgid ag FTX, agus ní raibh Alameda in ann a raibh ar iasacht acu uathu a aisíoc dóibh. Bhí $8 mbilliún ar iarraidh ag FTX agus bhí orthu a dhearbhú go raibh siad bancbhriste.

Gabhadh SBF sna Bahámaí agus eiseachadadh é go dtí na Stáit Aontaithe. Cuireadh seacht gcúis choiriúla ina leith, calaois leictreonach agus sciúradh airgid san áireamh. Fuarthas ciontach i ngach cúiseamh é. Gabhadh fostaithe eile FTX agus Alameda freisin, Caroline Ellison san áireamh. Thug na fostaithe sin fianaise in aghaidh SBF, ionas go bhfaighidís trócaire ina gcásanna féin.

Conclúid!

Is scéal forálach é seo, gan dabht. B’fhéidir gur thosaigh SBF lán le dea-rúin, ag iarraidh ‘altrúchas éifeachtach’ a chleachtadh chun cuidiú le daoine eile. Ach roimh i bhfad, ní raibh le feiceáil ach a chreachadóireacht leithleasach. Agus faoi dheireadh, mar a tharlaíonn i gcónaí, thit an tóin as an iomlán.  Beidh SBF ar ais os comhair na cúirte i Mí an Mhárta seo chugainn, nuair a d’fhéadfaí téarma príosúnachta suas go céad bliain a ghearradh air.  

Véarsa beag mar fhocal scoir:

Turnamh impireachta SBF

Do threascair an saol is shéid an ghaoth mar smál

Bankman-Fried, Ellison, ‘s an méid sin a bhí ‘na bpáirt;

tá FTX ‘na féar, is féach Alameda mar tá,

Dúiseoidh SBF i gcillín príosúin gach lá.

.

.

Bhí rialtas Iosrael i bponc, tar éis an uafáis a tharla le déanaí nuair a ionsaigh míleataigh Phalaistíneacha ar Iosrael. Ag am scríofa an ailt seo, tá níos mó ná 1,400 maraithe in Iosrael agus níos mó ná 8,000 maraithe i Gaza ó thosaigh an choimhlint ar 7 Deireadh Fómhair.  Bhí rogha an dá dhíogha ag na hIosraelaigh: ionradh mór a dhéanamh ar Hamas i Gaza, gunnaí ag dianlámhach; nó cur chuige níos stuama, níos tomhaiste a ghlacadh.

Cúlra

Tá formhór na bPalaistíneach ina gcónaí sna críocha Phalaistíneach faoi fhorghabháil. Ghabh na hIosraelaigh na críocha sin sa chogadh sé lá sa bhliain 1967. Gabhadh Arda Golan ón tSiria, an Stráice Gaza agus Leithinis Shíonái ón Éigipt, agus An Bhruach Thiar agus Iarúsailéim ón Iordáin. Thug Iosrael Leithinis Shíonái ar ais don Éigipt i 1982. Tharraing siad amach as an Stráice Gaza i 2005.  Le blianta fada anuas, déantar leithcheal ar bhonn cine ar na Palaistínigh sna críocha faoi fhorghabháil. An rud is uafásaí is iad na lonnaíochtaí mídhleathacha ar an mBruach Thiar agus in Oirthear Iarúsaléim. Ó 2012 go 2022, mhéadaigh líon na n-áitritheoirí Iosraelacha sa Bhruach Thiar agus in Iarúsailéim Thoir, ó 520,000 go breis agus 700,000. Tá na lonnaitheoirí seo ina gcónaí go mídhleathach (de réir dlí idirnáisiúnta) i 279 lonnaíocht Iosraelach ar fud an Bhruaigh Thiar, le 14 dóibh agus 229,000 áitritheoir san Iarúsailéim Thoir. Urphoist atá i gceist le 147 de na lonnaíochtaí, atá mídhleathach fiú faoi dhlí Iosrael.

Tá dlús curtha i mbliana le hiarrachtaí Iosrael lonnaíochtaí Giúdacha a leathnú sa Bhruach Thiar, rud a léiríonn clár oibre rialtas na heite deise in Iosrael agus a spreagadh cáineadh idirnáisiúnta ar chleachtas a sháraíonn an dlí idirnáisiúnta.

Deir na Palaistínigh go bhfuil na lonnaíochtaí ag teacht isteach ar chríocha a bheidh mar pháirt a stát féin lá amháin. Chomh maith leis sin, cruthaíonn na lonnaíochtaí córas dlí dhá shraith sa chríoch – sraith amháin rialacha d’Iosraelaigh agus ceann eile do na Palaistínigh a bhfuil cónaí orthu faoi riail mhíleata.

Cruthaíonn cur chuige na hIosraelaigh go leor teannas idir na Palaistínigh agus na hIosraelaigh, agus go háirithe nuair atá rialtas Iosrael ag tabhairt neamhaird do na Palaistínigh agus a n-éilimh a dtír féin a bheith acu.

Freagra don Ionsaí Hamas

Tá fórsaí cosanta Iosrael (IDF) tar éis ionradh talún a sheoladh. Dúirt Príomh-aire Iosrael, Benjamin Netanyahu “Níl muid ach ag tús an chogaidh in aghaidh Hamas.  Goillfidh cad a dhéanfaimid dár naimhde sna laethanta amach romhainn go mór orthu do na glúnta atá le teacht.”

Díreach tar éis ionsaithe Hamas, bhí ionsaithe aeir leanúnacha á ndéanamh ag fórsaí Iosrael ar Gaza agus tá muintir an cheantair in easpa bia, uisce agus earraí leighis.  Tá ionradh talún ar siúl ach níl mórán nuacht in ann teacht amach, mar scriosadh na córais chumarsáide i Gaza mar pháirt den ionsaí. Is trua mhór é nár chloígh Iosrael le comhairle na saineolaithe.

Comhairle cúpla saineolaí

Tá cúpla saineolaí an Mheánoirthir a bhfuil meas mór agam orthu tar éis a mholtaí a chur in iúl. Is iriseoir é Thomas Friedman don ‘New York Times’ a bhfuil duaiseanna buaite aige – trí dhuais Pulitzer san áireamh! Seo cúpla focal a scríobh sé le déanaí faoi cad atá ar siúl sa Mheánoirthear, ag tagairt do chuairt an Uachtaráin Biden go hIosrael:

“Tá ardmheas agam ar an gcaoi ar bhain an tUachtarán Joe Biden úsáid as a chomhbhá agus a láithreacht fhisiciúil in Iosrael chun a chur ina luí ar Iosraelaigh nach bhfuil siad ina n-aonar ina gcogadh i gcoinne Hamas, agus ag an am céanna lámh a shíneadh amach chuig Palaistínigh measartha. D’impigh Biden go láidir ar cheannaireacht Iosrael sos a ghlacadh agus smaoineamh ar thrí chéim chun tosaigh – ní hamháin ar cad ba cheart dóibh a dhéanamh i Stráice Gaza chun Hamas a scriosadh, ach faoi cad ba cheart a dhéanamh ina dhiaidh sin freisin chun suíocháin agus seasmhacht pholaitiúil a bhaint amach.”

Staraí, Ollamh le stair san Ollscoil Eabhrach Iarúsailéim agus scríbhneoir cáiliúil (a scríobh ‘Sapiens’ agus ‘Homo Deus’) is ea Yuval Noah Hariri. Seo cúpla focal uaidh:

“Deir rialtas Iosrael go bhfuil sé ag iarraidh Hamas a dhí-armáil, agus tá gach ceart aige é sin a dhéanamh chun a shaoránaigh a chosaint. Tá dí-armáil Hamas ríthábhachtach freisin ionas go mbeidh seans ann le síocháin a bhaint amach mar, seachas sin, a fhad a fhanfaidh siad armtha, beidh Hamas in ann cosc a chur air sin. Fiú má éiríonn le hIosrael é sin a dhéanamh, níl ansin ach éacht míleata, ní plean polaitiúil é. Sa ghearrthéarma, an bhfuil aon phlean ag Iosrael an beart síochána idir Iosrael agus an Araib Shádach a tharrtháil? San fhadtéarma, an bhfuil aon phlean ag Iosrael síocháin chuimsitheach a bhaint amach leis na Palaistínigh agus chun normalú a dhéanamh ar a caidreamh leis an domhan?”

Conclúid

Chuaigh rialtas Iosrael i gcoinne chomhairle na saineolaithe thuasluaite, a bhí á rá gurb é seo an t-am dó féinsmacht thar na bearta a léiriú. Bhí Hamas ag siúl le freagairt bhorb agus foréigneach ó Iosrael, rud a tharla agus a chuirfidh deireadh le haon seans a bheith ag Iosrael comhaontais a bhunú le tíortha Arabacha sa réigiún.  Gan dabht, tá an Iaráin sásta é sin a fheiceáil, agus Iosrael sáinnithe i gcogadh gan deireadh.

Bheadh sé níos fearr cur chuige nua agus níos spriocdhírithe in aghaidh Hamas a chumadh a luaithe agus is féidir, agus daoine neamhchiontacha a chosaint sa Stráice Gaza. Mar pháirt den straitéis sin, ba ghá stop a chur ar lonnaíochtaí a thógáil sa Bhruach Thiar agus in Iarúsailéim Thoir láithreach.  Ní dócha go dtarlóidh na moltaí seo inniu nó amárach, agus san idirlinn déanfar sléacht ar shibhialtaigh neamhchiontacha ina sluaite.

.

Beidh toghchán na hUachtaránachta ar siúl sna Stáit Aontaithe an bhliain seo chugainn. De réir cosúlachta, roghnófar na hiarrthóirí céanna a bhí ann an uair dheireanach – Donald Trump agus Joe Biden. Má tharlaíonn a leithéid, tá sé deacair a rá cé acu a bheadh an bua aige an t-am seo. Tá siad ag iarraidh iad féin a chur chun cinn go mínáireach ach ag an am céanna, tá an nimh san fheoil ag an mbeirt iarrthóirí dá chéile. Cheapfá go mbeadh an bhéim ar na ceisteanna tábhachta a bheadh tionchar mór acu ar mhuintir na tíre.

Is í an eacnamaíocht an chloch is mó ar phaidrín mhuintir Mheiriceá maidir le todhchaí na tíre. Tar éis sin, is cúis imní dóibh an córas cúram sláinte agus rialú inimirce. Ach ní ar na ceisteanna móra sin atá na meáin dírithe, ar an drochuair. Bheadh sé oiriúnach dóibh aird a thabhairt do na ceisteanna sin, anailís a dhéanamh orthu, agus moltaí a fhorbairt bunaithe ar a dtaighde. Ach ní cuma leo, de réir dealraimh, mar tá siad ag déanamh scéal mór de rudaí eile ar fad.

B’fhéidir go bhfuil an ceart ag na meáin i gcás Donald Trump, mar tá a fhios ag madraí an bhaile gurb é Donald Trump féin agus gach rud a dhéanann sé a tharraingíonn aird an phobail i gcónaí – chonaiceamar é sin fiú nuair a bhí sé in oifig mar Uachtarán. Is iad na rudaí a dúirt sé nó a ghiolc sé a phléasc ar na meáin beagnach gach lá.  In ainneoin sin, rinne sé rudaí a thaitin go mór lena lucht leanúna freisin, gan dabht. Bhí ísliú cánach mar chuspóir Phoblachtánach, agus d’éirigh le Trump é sin a dhéanamh. Bhí tionchar mór ag Trump freisin ar an gcúirt is airde sa náisiún. Cheap sé trí bhreitheamh den Chúirt Uachtarach – Neil Gorsuch, Brett Kavanaugh agus Amy Coney Barrett – an méid is mó le beagnach 40 bliain.   Cheapfá go d’fhéadfadh na rudaí mídhleathacha, na rudaí mídhaonlathacha a rinne sé é a bhánú. Ach tá an ghnaoi atá ar Trump chomh láidir anois agus a bhí roimh na cásanna dlí atá ar siúl agus fiú roimh Eirí Amach 2021. Tá a lucht leanúna ag fanacht fíordhílis do Trump, agus creideann siad gach atá le rá aige – nár chaill sé an toghchán uachtaránachta i 2020, san áireamh. Is eisceacht pholaitiúil é Trump, gan dabht!  

Maidir le Biden, tá sé ag déanamh maith go leor mar Uachtarán go dtí seo, le cúpla eisceacht. Shínigh sé trí Bhille suntasacha chun $2 trilliún a chaitheamh as seo go ceann deich mbliana ar thosaíochtaí tábhachta a Pháirtí (na Daonlathaigh), cosúil le hathnuachan ollmhór infreastruchtúir, taighde ar fhuinneamh glan, cosaint na timpeallachta, taighde agus forbairt leathsheoltóra agus infheistíocht maidir le STEM (Eolaíocht, Teicneolaíocht, Innealtóireacht agus Matamaitic). Thosaigh sé ag atógáil Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh (ECAT), rud a bhí an-tábhachtach nuair a rinne an Rúis ionradh ar an Úcráin an bhliain seo caite. Dheisigh Biden formhór den damáiste a rinne Trump do cháil idirnáisiúnta na Stáit Aontaithe, cé go bhfuil i bhfad níos mó le déanamh. Tá Biden ag obair go dian freisin chun muinín an phobail i gcóras daonlathais na Stáit Aontaithe a atógáil. Mar sin, tá go leor rudaí dearfacha déanta ag an Uachtarán Biden sa bhaile agus go hidirnáisiúnta.

Rinne Biden ceap magaidh de féin nuair a rinne sé praiseach den tarraingt amach as an Afganastáin. Gan dabht, bhí cosúlachtaí móra idir an oibríocht sin agus an méid a tharla i dtús na seachtóidí i Saigon.

Patrún an chlúmhillte!

Ach níl an bhéim ar na rudaí tábhachtacha thuasluaite a rinneadar nó ar na rudaí a gheallann siad do phobail Mheiriceá as seo amach. In ionad sin, tá na hiarrthóirí agus na meáin ag díriú airde an phobail ar a bhfeachtais clúmhillte in éadan a chéile. De ghnáth, is féidir le cáineadh amháin, is cuma an bhfuil sé fíor nó nach bhfuil, an oiread sin dochair a dhéanamh d’iarrthóir amháin go gcailleann sé nó sí an rás go minic, mar iarmhairt. Mar shampla, rinneadh an-dochar do Hilary Clinton i 2016, maidir leis an bhfreastalaí r-phoist príobháideach a bhíodh in úsáid aici le haghaidh r-phoist ghnó an rialtais. Nó b’fhéidir gur cuimhin leat an chonspóid faoi theastas breithe Barack Obama i 2012!

An babhta seo, is é an rud is mó a bhfuil imní ar phobal Mheiriceá faoi Joe Biden, Daonlathaigh san áireamh, ná a aois! Bheadh sé níos fearr an bhéim a chur ar cad atá déanta aige mar uachtarán go dtí seo, agus cad atá ar intinn aige a dhéanamh má thoghtar é don dara téarma. Cleas an philibín atá i gceist leis a aois. Cé go bhfuil Donald Trump ach trí bhliain níos óige ná Joe Biden, níl mórán cainte faoina aois ar chor ar bith. Dála an scéil, bheadh Trump, mar Uachtarán Mheiriceá, in ann go leor damáiste a dhéanamh do dhaonlathas i Meiriceá agus ar fud na cruinne, is cuma cén aois é!  

Tá sé in am do phobal Mheiriceá díriú isteach ar na buncheisteanna, agus neamhaird a thabhairt don raiméis á scaipeadh sna meáin. Tá todhchaí an daonlathais féin ag brath ar sin, agus ní hacmhainn dóibh Donald Trump a bheith mar uachtarán arís, is cuma cén aois iad na hiarrthóirí. Thosódh Trump amach mar uachtarán, b’fhéidir, ach chríochnódh sé a théarma mar dheachtóir, gan dabht. Ní hacmhainn do Mheiriceánaigh na maidí a ligean le sruth anois, nuair atá cinneadh chomh tábhachtach sin faoina gcóras rialtais ina lámha féin!