Tá sé de nós againn sa cholún seo slán a fhágáil ar an mbliain atá ar tí báis agus fáilte a chur roimh an Athbhliain atá le tíocht! Chomhlíon m’athair an dualgas sollúnta sin le blianta fada nuair a bhí sé beo, agus cheap mé mar sin go mbeadh sé oiriúnach colún dá chuid a athfhoilsiú ina chuimhne ag an am machnaimh speisialta seo.  Seo mar a scríobh sé.   

Nollaig eile imithe uainn isteach trí shúil dhroichead an ama. Agus bíodh gur tráth ceiliúrtha agus spraoi é, tá súil agam, ag an am gcéanna, gur chaith sibh súil uaibh siar thar na blianta atá caite againn, go nuige seo, ag taisteal linn ar oilithreacht mhór achrannach na beatha. Is tráth freisin é le cuimhneamh ar na cairde a cailleadh, fan na slí. Ach, ní chuige sin amháin atá mé, an babhta seo, ach mo shúil romham agam ar an mbliain atá ag síneadh romhainn amach anois, agus í ag fanacht ar thairseach an tí, réidh le bualadh isteach chugainn, agus guím an tseanghuí arís oraibh, uair amháin eile. “Athbhliain faoi shéan is faoi mhaise dhaoibh uilig, agus gura seacht fearr a bheas chuile dhuine againn, bliain ó inniu.” Anois, agus muid ag seasamh ar bhruach na hathbhliana, nár chóir dúinn, i dtosach báire, slán a fhágáil leis an tseanbhliain agus í anois ag saothrú an bháis, lei fhéin, agus í ag snámhaíl lei, ar a ceithre bhonn, isteach i leabhair na staire. Céard is féidir linn a rá fúithi, sul a n-imí sí uainn? Ní féidir linn dul thar fóir á moladh, ach bíodh nárbh í an bhliain ab fhearr a casadh inár líon, ag an am gcéanna, níorbh í ba mheasa! Is fíor nach raibh cúrsaí polaitíochta anseo agus thar lear thar mholadh beirte le linn saolré na bliana atá ar leaba a báis anois, ach ag an am gcéanna nár chóir dúinn a bheith buíoch, beannachach, go bhfuil muid beo fós, agus muid ag treabhadh linn go rábach i ngort guaireach na beatha.

Rúin Athbhliana

Bhíodh sé de nós agamsa, thar na blianta atá caite, rúin athbhliana a dhéanamh, thart ar an am seo, chuile bhliain, agus mé ag ligint orm, go raibh fúm bheith im naomh ar thalamh san athbhliain! Ar éirigh liom beart de réir mo bhriathair a dhéanamh? Ag rámhaillí atá tú! Níor éirigh muis! Nó bhíodh na rúin chéanna briste basctha agam gan mórán achair. Nílim ag moladh anois go gcuirfí deireadh le déanamh na rún céanna sin, nó is maith ann iad, do dhaoine áirithe, sé sin, do dhaoine a dteastaíonn uathu siúl feasta i dtreo eile ar fad, agus sa chás sin, go hiondúil, éiríonn le fear déanta na rún sin a leas a dhéanamh. Agus arís, nílimse ag maíomh nach bhfuil fúm fhéin cúrsaí ar bith a athrú, teacht na hathbhliana seo. Níl, muis! Mar, déanta na fírinne, tá socraithe agam in intinn leanúint liom ag scríobh na bpíosaí seo, don Kilkenny People, chomh fada is atá Eagarthóir oilte an tsárnuachtáin seo sásta spás a chur ar fáil dom, agus cuir le sin, go bhfuil mé meáite anois ar labhairt amach níos dána agus níos fórsúla ná mar a dhein mé, go nuige seo. Tá socraithe agam freisin, súil ghéar a choinneáil ar chúrsaí na teanga, agus ar chúrsaí polaitíochta, frí chéile, sa bhliain atá romhainn amach.

Cuimhní ar fán

Ní call dom a rá, go dtéann mo chuimhní ag fánaíocht leo, siar thar na blianta atá imithe uainn isteach trí shúil dhroichead an ama, an tráth seo bliana, siar freisin, ar na nósanna a bhíodh againn le linn domsa bheith ag éirí aníos in Iorras na nIontas, sea agus cuimhním freisin, ar na daoine a raibh aithne agam orthu agus atá anois imithe leo ar Shlí na Fírinne. Leaba i measc na Naomh go raibh acu go léir. Agus ó tharla gur chaith mo Dhaid agus a chompánaigh seal ag sclábhaíocht leo in Albain, thugadar leo abhaile go hÉirinn nósanna Albanacha ar nós na “First Footers”, faoi mar a thugtaí ar an gcéad duine a thiocfadh thar do thairseach isteach, Lá Coille. Sea, agus scéalta an “Haggis” freisin. Minic a shiúl mé leo, ina scéalta, trí shráideanna na “Gorabals” faoi mar a thugaidís ar an dúthaigh cathrach sin i gcathair Ghlascú. Ach leor sin don turas seo. Níl le déanamh agamsa anois ach, Athbhliain faoi shéan is faoi mhaise a ghuí oraibh uilig, agus go mbeirimid beo ar an am seo arís.

.

.

.

Caithfidh mé a admháil nach raibh mé i dteagmháil go minic le m’iar-chomhghleacaithe, go háirithe tar éis tús na pandéime COVID-19. Mar a tharla, rinne ceann dóibh, mo chara mór darb ainm Liam, teagmháil liomsa an tseachtain seo caite.  

Sheol sé teachtaireacht chugam ar Facebook Messenger gan choinne, agus chuir sé ar eolas mé ar an toirt gur scaoileadh chun bealaigh é ó Qualcomm, tar éis breis is tríocha bliain ag obair sa chomhlacht. Innealtóir agus stiúrthóir sinsearach den chéad scoth is é Liam. Dúirt a bhainisteoir leis gur cuireadh a chéad togra eile ar ceal agus dá bhrí sin go raibh a phost curtha ar ceal freisin. Fuair a bhainisteoir, leasuachtarán innealtóireachta bata agus bóthar freisin, chomh maith le roinnt mhaith de na hinnealtóirí ag obair ar an togra céanna. Nár chruálach íorónta é go bhfuair Liam ríomhphost an tseachtain roimhe sin ó rannóg na n-acmhainní daonna, ag gabháil buíochas ar leith leis as a thríocha bliain de sheirbhís dhíograiseach don chomhlacht? Nach fíoramaideach don chomhlacht é sin a dhéanamh le lámh amháin agus ansin é a chaitheamh an doras amach leis an lámh eile díreach tar éis sin? Tá cúrsaí níos measa fós, mar bhí Liam thar a bheith dílis do Qualcomm, bliain i ndiaidh bliana.  Fuair Liam bocht amach de thapaigean nach raibh i bhfocail a chomhlacht ach bréaga agus béalghrá, ar an drochuair.  Tá Liam bocht ní hamháin in ísle brí ach i bponc ceart freisin, mar caithfidh sé post eile a fháil gan mhoill agus ní bheidh sé sin éasca, ar chor ar bith. Déantar leithcheal ar bhonn aoise ar oibrithe san earnáil ardteicneolaíochta an t-am go léir, agus tá Liam 55 bliain d’aois anois. Ní hé amháin go mbeidh sé deacair dó post nua a fháil, ach fiú má fhaigheann sé post, beidh sé deacair dó an tuarastal agus na coinníollacha oibre céanna a fháil, gan dabht.  Ceapaim féin gur rud mí-eiticiúil é do chomhlacht caitheamh le hoibrithe sa tslí sin. Cé go bhfuil dlíthe i bhfeidhm i gCalifornia chun oibrithe os cionn 40 bliain d’aois a chosaint, tagann comhlachtaí i dtír ar lúb ar lár ar na rialacha. Sa chás seo, agus an comhlacht ag iarraidh ciorraithe géara a chur i bhfeidhm, cuireadh tograí áirithe costasacha ar ceal, tograí nach bhfuil lárnach i straitéis an chomhlachta.  Faigheann an comhlacht poist eile do roinnt mhaith oibreoirí, ach níl sé chomh héasca an lucht ceannais a bhogadh, mar níl mórán ról mar sin le fáil. Ní haon chomhtharlú é go scaoiltear chun bealaigh na hoibrithe is sinsearaí -iadsan a shaothraíonn an pá is airde. Sa tslí sin, tá comhlachtaí in ann baill den lucht ardioncaim atá os cionn 40 bliain d’aois a scaoileadh chun bealaigh gan aon dlí a bhriseadh. Chonaic mé a leithéid nuair a bhí me ag obair, agus uaireanta chonaic mé na tograí céanna ag aiséirí le foireann nua tar éis tamaillín.   

 Duine Prionsabálta!

 Bhuaileamar le chéile, Liam, mé féin agus ár gcéilí, le haghaidh dinnéir díreach tar éis dom labhairt leis ar an bhfón.  Bhí sé deacair fós do Liam a ghlacadh lenar tharla dó gan choinne. Ach bhí sé ag lorg oibre go díograiseach sa cheantar, agus ag dul i dteagmháil le hiar-chomhghleacaithe eile a bhí ag obair i gcomhlachtaí eile. Bhí sé tar éis cúpla agallamh a dhéanamh agus bhí sé dóchasach go ndearna sé go maith i gceann amháin dóibh.  Dúirt Liam go raibh sé an-bhuíoch dom am a chaitheamh leis ar an bhfón, ag tabhairt comhairle dó. Uaireanta, ní bhíonn a fhios agat féin cé chomh tábhachtach is atá sé caint le chéile, go háirithe nuair a tharlaíonn rudaí mar seo. Cén saghas comhairle iontach a thug mé dó? Is é an rud ba thábhachtaí a rinne mé, ná a bheith ag éisteacht le comhbhá agam leis – sin an méid. Tá caidreamh láidir eadrainn agus tá muinín iomlán aige ionam, agus a mhalairt. Thit sé amach nach raibh Liam sásta ina phost le trí bliana anuas ach in ainneoin sin, lean sé ag obair mar bhí sé dílis don chomhlacht, agus bhí sé ag iarraidh na daoine a bhí ag obair dó a chosaint, mar chonaic sé rioscaí ag méadú ar fhíor na spéire. Níor ghéill sé ar a phrionsabail, fiú amháin nuair a bhí a shlí mhaireachtála féin i mbaol. Bun agus barr an scéil ná go bhfuil meas an domhain agam ar Liam, agus is trua mhór é nár chaith Qualcomm go measúil leis tar éis dó a shaol a chaitheamh ina sheirbhís, ag obair go dian agus go tairbheach dóibh an t-am go léir. Mo náire thú, Qualcomm!

.

.

.

.

Nach minic a chuireann duine ceist orainn agus níl freagra oiriúnach againn toisc go mbaintear stad asainn! Nach fuath linn nuair a tharlaíonn a leithéid! Uaireanta, caillimid cúpla uair a chloig codlata dá bharr sin, fiú más rud beag atá i gceist. Cuireadh ceist den saghas seo orm le déanaí, agus ba mhaith liom dul ag amthaisteal ar ais chun an cheist a fhreagairt i gceart. B’fhéidir nach bhfuil mé in ann amthaisteal a dhéanamh i ndáiríre, ach tá mé in ann é a dhéanamh le mo shamhlaíocht, agus ansin in ann scríobh faoi!

An Cheist

“Cén fáth a bhfuil tú ag staidéar Gaeilge?”

Bhí mé sa teach tábhairne i nGleann Cholm Cille le Sinéad, mo bhean chéile, ag deireadh an lae. Bhí Sinéad ag bualadh le cúpla duine as a rang agus tháinig mise chun bualadh leo den chéad uair, mar ní raibh mé ag freastal ar an rang céanna leo.  Bhíomar ag cur aithne dár gcéile nuair a cuireadh an cheist orm. Ba é breitheamh a chuir orm é, agus óna thuin chainte, bhraith sé domsa gur cheap an fear seo nach raibh ciall ar bith dom a bheith ag staidéar Gaeilge, agus gur am amú a bhí ann. Bhí a fhios aige go bhfuil cónaí orm an chuid is mó den bhliain i gCalifornia, agus sin an méid. Sheas an focal i mo bhéal, agus bhí mé i mo staic le scaoll!

George Mallory

Níl a fhios agam cén fáth, ach chuir an cheist sin ceist eile i gcuimhne dom. Cuireadh ceist áirithe ar an dreapadóir cáiliúil George Mallory, go minic. Seo mar a scríobh Mallory faoi:

“Fiafraíonn daoine díom, ‘Cad is fiú é Sliabh Everest a dhreapadh?’ Is é m’fhreagra ar an bpointe ná “Ní fiú go mór é!” Níl seans ar bith aon tairbhe a bhaint as. Ní thabharfaimid ar ais beagán óir ná airgid, ná seoda, ná gual, ná iarann.

Mura dtuigeann tú go bhfuil rud éigin ionainn a dtugann aghaidh ar dhúshlán an tsléibhe seo, agus go bhfuil an streachailt seo mar an gcéanna leis an streachailt suas gan sos atá inár saolta, ní fheicfidh tú cén fáth a dtéimid.

Is é an rud a fhaighimid ón eachtra seo ach fíor-áthas. Agus tar éis an tsaoil, is é áthas cúis an tsaoil. Ní mhairimid chun ithe agus chun airgead a dhéanamh. Ithimid agus déanaimid airgead chun maireachtáil. Sin an bhrí ag baint leis an saol agus sin cuspóir an tsaoil.”

Nach iontach an freagra a bhí ag Mallory! Ní gá dom a rá nár cheist eisiach mar sin a cuireadh orm, ach d’aimsigh sé an t-éasc ionam, mar sin féin. Rith sé liom aithris a dhéanamh ar Mallory, agus freagra a scríobh síos don cheist a cuireadh orm.

Yu Ming is Ainm Dom!

Tá gearrscannán ar fáil ar ‘YouTube’ dar teideal ‘Yu Ming is Ainm Dom’. Roimh dó teacht ar cuairt go hÉirinn, léann Yu Ming gurb í Gaeilge teanga oifigiúil sa tír, agus tosaíonn sé á foghlaim ionas go bhfuil sé i gceist aige cur faoi in Éirinn. Ar dtús, ní thuigeann aon duine é agus ní thuigeann sé aon duine. Ach buaileann sé le Gaeilgeoir sa teach tábhairne, a insíonn do Yu Ming go “labhraítear Béarla anseo!”  Sa deireadh, faigheann Yu Ming post sa Ghaeltacht, agus bíonn sé in ann a chuid Gaeilge a úsáid. Ba é an fáth a d’fhoghlaim Yu Ming Gaeilge ná gur cheap sé go labhraíonn gach duine í gach lá. Ar an drochuair, ní raibh an ceart ag Yu Ming agus ní fáth bailí a bhí aige chun Gaeilge a fhoghlaim. Fiú sa Ghaeltacht, tá sé deacair go leor an Ghaeilge a úsáid an t-am go léir.

Cén fáth, mar sin, a chaithfeadh aon duine – an ceistitheoir san áireamh, seachtain nó dhó sa bhliain ag freastal ar thumchúrsa Gaeilge? Bhí daoine ann ar úsáid siad Gaeilge ina bpoist, agus tuigim é sin go maith. Ach, fiú d’fhormhór dóibhsean, níorbh é a gcuid poist a spreag siad chun feabhas a chur ar a nGaeilge ach a mhalairt!  Chomh maith leis sin bhí go leor daoine ann, an breitheamh san áireamh, nár ghá leo Gaeilge a úsáid, ó thaobh a bpoist de.

M’fhreagra

Faoi dheireadh, seo m’fhreagra féin:

.

Tá cultúr na hÉireann, agus go háirithe teanga na Gaeilge, de dhlúth agus d’inneach ionam, is cuma cá bhfuil cónaí orm nó cad a tharlaíonn dom. Is saghas DNA nó buntréith ionam é le mo chuimhne, atá ag mo mhuintir ar thaobh m’athair (file arbh as an Ghaeltacht é) leis na glúnta.  Faighimid fíor-áthas agus brí as a bheith dílis dúinn féin, agus nach mise a bheadh faillitheach agus fiú amaideach dá ndéanfainn neamhaird ar rud chomh tábhachtach leis sin?

.

.

.

.

.

.

Láithreán Oidhreachta Domhanda

Is é Láithreán Oidhreachta Domhanda Bhrú na Bóinne an tírdhreach is saibhre in Éirinn ó thaobh na seandálaíochta de.

An uair dheireanach a thugamar cuairt ar Bhrú na Bóinne, bhí i bhfad níos mó gruaige orm! Ní Láithreán Oidhreachta Domhanda a bhí ann ag an am sin, ach an oiread. Gheallamar dúinn féin le fada an lá go rachaimis ann arís. Tá go leor ama curtha dínn againn ó shin, ach faoi dheireadh thug mo bhean chéile agus mé féin cuairt ar an suíomh iontach seo arís.

Baineadh stangadh asainn nuair a chuamar isteach san Ionad Cuairteoirí, gan trácht ar na láithreáin seandálaíochta! Ionad den chéad scoth atá ann, chomh maith agus atá le fáil in aon áit ar an domhan. Is é taispeántas an tIonad Chuairteoirí eispéireas cuairteoirí atá go hiomlán idirghníomhach ina bpléitear an cultúr, an tírdhreach agus na séadchomharthaí ón tréimhse Neoiliteach ag Brú na Bóinne. Ar an drochuair, ní raibh a fhios againn faoin taispeántas roimh ré, agus ní rabhamar in ann é go léir a fheiceáil, mar bhí orainn an bus tointeála a fháil go dtí na séadchomharthaí.

Cnóbha

Tógadh na tuamaí pasáiste ag Brú na Bóinne (Cnóbha, Sí an Bhrú agus Dubhadh) thart timpeall 3,200 RC, agus tá siad i measc na láithreacha Neoiliteacha is tábhachtaí ar domhan, leis an mbailiúchán is mó d’ealaín mheigiliteach in iarthar na hEorpa.  Nuair a thuirlingíomar den bhus ag Cnóbha bhí treoraí ag fanacht linn. Ní raibh cead againn dul isteach sa phasáiste, ach bhí go leor le feiceáil taobh amuigh. Tá tuama mór agus ocht dtuama dhéag ann, agus is iontach an méid atá iontu. Tá an tuama mór dhá mhéadar ar airde agus 67 méadar ar trastomhas, le dhá thuama taobh istigh. Tá 127 cloch cholbha timpeall an tuama agus cuid mhaith dóibh maisithe le healaín mheigiliteach, agus patrúin theibí le feiceáil orthu. Níl tuiscint againn faoi cad a bhí ar intinn ag na healaíontóirí Neoiliteacha leis na siombailí teibí sin. Eispéireas an-tairbheach, an-spioradálta a bhí ann iad a fheiceáil, mar sin féin. Rinne an treoraí sárjab ag míniú dúinn faoin gcúlra comhthéacsúil maidir le struchtúr agus cuspóir na dtuamaí ag Brú na Bóinne, faoin tsnoíodóireacht chloiche, faoi na daoine a thóg na tuamaí, agus faoi na daoine a bhí curtha ann. Roinn sé torthaí ó thaighde DNA linn, a d’athraigh ár dtuiscint faoin tsibhialtacht Neoiliteach a thóg na tuamaí pasáiste sin. Tiocfaidh mé ar ais chuig an eolas a roinn sé linn i gceann tamaillín.

Sí an Bhrú

Tar éis turais eile ar an mbus, stadamar ag Sí an Bhrú agus bhí treoraí eile ag fanacht linn ansin.  Tá an carn seo thart ar 11 méadar ar airde agus 80 méadar ar trastomhas ar an meán. Tá 97 cloch colbha timpeall an tuama seo agus tá an pasáiste agus an seomra déanta as 450 cloch eile cosúil leo. Tá roinnt mhaith dóibh maisithe le patrúin theibí freisin.  Isteach sa seomra, tá boghta coirbéalta mar dhíon ann, a choimeád an seomra tirim le 5,000 bliain go dtí seo!

Meastar gur úsáideadh thart ar 200,000 tonna ábhar chun an carn seo a thógáil, agus bailíodh grianchloch bhán, gréabhaca agus clocha eibhir in áiteanna áirithe a fhad le sléibhte Chill Mhantáin. Meastar gur ar muir seachas ar tír a iompraíodh na hábhair sin, ach tasc rí–chasta a bhí ann, gan dabht ar bith! Bhí ailtirí agus tógálaithe thar barr ag obair ar an tionscadal seo, a thóg tríocha bliana ar a laghad chun cur i gcrích.

Chuamar isteach sa phasáiste a bhí cúng agus íseal. Tá an pasáiste seo agus an seomra taobh istigh ailínithe i dtreo an oirdheiscirt. Tá bearna bheag os cionn an dorais isteach (an bosca dín), a ligeann an ghrian isteach chun an seomra a shoilsiú ag grianstad an gheimhridh. Mhúch an treoraí na soilse ionas go raibh sé dorcha, agus ansin las sé solas eile agus tháinig ga solais isteach a las an pasáiste agus urlár an tseomra, díreach cosúil leis a tharlaíonn leis an ngrian ag an ngrianstad. Gan dabht, bhí an grianstad an-tábhachtach do na daoine Neoiliteacha. Láithreáin ilfheidhmeacha ba iad na tuamaí pasáiste, agus gach seans go raibh ócáidí sóisialta agus searmanais reiligiúnacha ag an tsochaí sin sna séadchomharthaí i mBrú na Bóinne.  

Bhí an bus ag fanacht linn nuair a thángamar amach ón bpasáiste, agus bhíomar go léir ciúin sa bhus. Chuaigh an turas seo go croí ionainn, ceapaim, agus chuir sé lenár saol i slí dhearfach, spioradálta, fiú fealsúnach!

Taighde DNA

Fuarthas amach cúpla rud a bhí suntasach agus nach raibh aon duine ag súil leo.  Is í an Dochtúir Lara Cassidy (Roinn na Géineolaíochta i gColáiste na Tríonóide) a rinne an chuid is mó den taighde agus bleachtaireacht chun na fíricí a nochtadh bunaithe ar DNA ó fhear a bhí curtha sa tuama i Sí an Bhrú, dearbhaithe le DNA ó dhaoine eile ó thuamaí eile ar fud na tíre.

Tháinig na daoine Neoiliteach sin chugainn ón gCorrán Méith sa Mheánoirthear timpeall 5,000 bliain roimh Chríost. Níl mórán den DNA sin ionainn in Éirinn níos mó.  B’fheirmeoirí iadsan a tháinig anall ón gCorrán Méith sa Mheánoirthear, agus diaidh ar ndiaidh chuaigh siad ó thuaidh go hÉirinn tríd an Eoraip.  Cad as ár DNA féin, mar sin? Bhuel, tháinig imirce eile go hÉirinn idir 3,000 agus 2,500 roimh Chríost, ón Steip Pontic in oirthear na hEorpa, agus ó shin i leith, feictear DNA ó na daoine sin ionainn in Éirinn.  

Fuair an Dochtúir Cassidy amach cúpla rud suntasacha freisin nuair a rinne sí a hanailís DNA. Ciorrú coil a bhí i gceist, agus garghaolta ba iad a thuismitheoirí. Ní tharlaíodh a leithéid ach nuair a bhí sochaí céimlathach i gceist agus ríochas i gceannas, cosúil le sochaí na sean-Éigipte agus a farónna.  Meastar anois go raibh sochaí mar sin in Éirinn ag am tógála na dtuamaí, rud nach rabhthas ag súil leis.

Gan dabht, bíonn ár n-eolas agus ár dtuiscint seandálaíochta ag méadú agus ag athrú an t-am go léir, agus go háirithe le huirlisí nua ar fáil againn, cosúil le hanailís DNA.   Mholfainn cuairt go dtí Brú na Bóinn go hard duit, ach cuir roinnt ama i leataobh don taispeántas – ní bheidh díomá ort!

.

.

.

.

.

.