Tamall ó shin, nuair a léigh mé gur bhuaigh an leabhar ‘Madame Lazare’ duais litríochta an Aontais Eorpaigh sa bhliain 2022, chomh maith le gradam do ‘Leabhar Gaeilge na Bliana’ ag ‘An Post Irish Book Awards’ sa bhliain 2021, chuir sé ionadh orm agus músclaíodh mo spéis é a léamh. Ina dhiaidh sin, léigh mé cúpla léirmheas. Dá mhéad a léigh mé is ea is mó suim a d’fhás ionam faoin leabhar seo agus faoina údar Tadhg Ó Dhonnagáin. Ach an mbeadh an leabhar chomh maith agus a dúradh a bheadh?

An t-údar

Bheadh sé oiriúnach cúpla focal a scríobh faoin údar féin, Tadhg Ó Dhonnagáin. Cé gurb é seo a chead úrscéal, ní hé seo a chéad ‘róidió’ mar a deirtear sna Stáit Aontaithe. Múinteoir ba ea é ó 1982 -1987 ag Gaelscoil Uí Dhálaigh i Léim an Bhrádáin. Fuair sé post páirtaimseartha le RTÉ ó 1984-1987 mar láithreoir ar an seó do pháistí darb ainm ‘Dilín Ó Deamhas’. D’éirigh sé as an múinteoireacht i 1987 agus fuair sé post lánaimseartha le RTÉ mar láithreoir ar an seó ‘Cúrsaí’ agus ansin sa bhliain 1995 ar an seó ‘Cúrsaí Ealaíne’. Chomh maith leis sin, bhí sé ag obair faoi choim mar réalta rac-cheoil Cheiltigh, agus d’eisigh sé dhá albam: ‘Solas Gorm’ i 1983, agus ‘Raifteirí San Underground’ i 1993.

Bhog Tadhg agus a theaghlach go dtí an Spidéal i 2000, agus thosaigh sé ag obair ar thionscadail éagsúla – láithreoir do TG4 san áireamh. D’eisigh sé leabhar agus dlúthdhiosca darb ainm ‘Gugalaí Gug: Traditional Rhymes in Irish’ sa bhliain 2006. Nuair a bhí sé ag obair ar Gugalaí Gug, rith sé le Tadhg go mbeadh sé in ann a chomhlacht féin a thosú (Futa Fata) chun leabhair Ghaeilge do pháistí a fhoilsiú. D’freastail sé ar an ‘Bologna Book Fair’ sa bhliain 2006, agus fuair sé spreagadh leabhair a aistriú go Gaeilge, agus rinne a chomhlacht é sin, ag foilsiú leabhar cosúil le ‘Frog sa Spéir’, ‘Eileanór an Eilifint Éagsúil’,’Mac Tíre na Draíochta’, ‘Neilín agus an Cat’, ‘Béiríní ag Troid’ agus an tsraith ‘Cathal’. Tá Futa Fata thar a bheith láidir maidir le pictiúrleabhair freisin. Bhain cúpla dóibh áiteanna amach ar ghearrliosta don Ghradam KPMG Leabhair Pháistí Éireann: ‘Míp’, pictiúrleabhar a scríobh Máire Zepf agus a mhaisigh Paddy Donnelly, agus ‘Scúnc agus Smúirín’, pictiúrleabhar faoi scúincín agus a bhréagán a scríobh Muireann Ní Chíobháin agus a mhaisigh Paddy Donnelly. Sa bhliain 2021, thosaigh Tadhg branda nua – Barzaz, chun úrscéalta do dhaoine fásta a fhoilsiú. Ba iad na chéad leabhair ar fhoilsigh sé iad faoin mbranda ná ‘Khalil’ scríofa ag Yasminda Khadra agus aistrithe go Gaeilge ag Máirín Nic Con Iomaire, agus ‘Madame Lazare’. Gan dabht, is ileolaí é Tadhg Mac Dhonnagáin, agus sár–CV mór fada aige. I mo thuairim, bhain sé barr feabhais amach le ‘Madame Lazare’. Tá leabhair eile scríofa ag Tadhg freisin, agus bhuaigh cúpla ceann – ‘Bliain na nAmhrán’ agus ‘Mise Raiftearaí an Fiodóir Focal’ gradaim. Díreoimid ár n-aird ar ‘Madame Lazare’ anois, áfach.

Madame Lazare – plota

De réir an údair féin, bhí comharsa ag máthair a athar sna 1920aidí nár labhraíodh ach Béarla riamh le gach duine. Agus é ag dul in aois, thosaigh sé ag labhairt Gaeilge. Ní raibh a fhios ag aon duine go raibh focal Ghaeilge aige, ach bhí Gaeilge thar barr aige, mar tógadh le Gaeilge é. Ba é sin síol an leabhair, agus chum Tadhg a scéal bunaithe ar sin.

Sa scéal, leanaimid Hana Lazare trí laethanta deiridh a saoil – Madame Lazare an teidil. Theith sí ón Eastóin nuair a bhí géarleanúint á déanamh ag na Naitsithe ar na Giúdaigh. Chríochnaigh sí suas i bPáras, agus thosaigh sí saol nua di féin agus dá hiníon ann. Cosúil le go leor Giúdach, níor labhair sí riamh faoina saol ina máthairthír, roimh ionsaí na Naitsithe. Ach ní mar a shíltear a bhítear, agus de réir a chéile, sceitheann rudaí beaga a osclaíonn ceisteanna a chaitheann amhras ar scéal a saoil roimh dí Páras a bhaint amach.

De réir mar a éiríonn Hana níos sine, is léir go bhfuil teanga ar a cumas aici nach Fraincis ná Eastóinis í. Cuireann sé sin mearbhall ar a gariníon, Levana. Téann an bhean óg ar thuras teanga, ag iarraidh a fháil amach cad í an teanga atá i gceist, cad atá á rá ag a máthair, agus cad í an fhírinne faoi shaol a seanmáthar. Obair bhleachtaireachta atá i gceist, agus leanaimid an obair sin ó Pháras go dtí an Bhruiséil agus fiú go hiarthar na hÉireann, chun an fhírinne a bhaint amach, agus chun rún na seanmhná a nochtadh. Is iomaí cor agus casadh a tharlaíonn sa scéinséir seo a choinneodh ar tinneall thú, agus ní bheifeá sásta go dtí go mbeadh an focal deireanach léite agat.

Moltaí

Níl ach moladh amháin agam duit – léigh an leabhar seo. Tagann na gnéithe uilig den úrscéal seo le chéile go hálainn, agus coinníonn sé muid san amhras i gcónaí. Níl sé deacair an Ghaeilge sa leabhar a thuiscint, agus ag an am céanna is iontach an stíl scríbhneoireachta ann. Tá an leabhar seo chomh maith le haon leabhar Béarla a léigh mé riamh, gan dabht ar bith. Tá lámh ar leith ag Tadhg ar mheafair freisin, agus is léir na cosúlachtaí idir scéal Hana Lazare agus scéal na hÉireann, agus go háirithe scéal ár gcultúr agus ár dteanga féin. Tá go leor brúite faoi chois le fada an lá, ach feiceann tú comharthaí téarnaimh ó am go ham freisin. Tá sé tábhachtach dúinn ár ndóchas a chosaint i gcónaí, maidir lenár gcultúr agus ár dteanga. Mar sin, tá doimhneacht sa leabhar seo, agus ábhar machnaimh dúinn go léir. Is saothar dáiríre ealaíne é ‘Madame Lazare’ a mholfainn duit gan aon agó.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.