le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
cumasach, powerful; riarachán, administration; céatadán, percentage; ag múnlú, moulding; fís, vision; san idirlinn, in the interval; neamhspleách, independent; líofa, fluent; dhátheangach, bilingual; oideachasóir, educator; caolaigeantacht, narrow-mindedness.
Á i l l e a c h t a n t S a o i l s e o 1
I mBeal an Phobail
Peadar Bairéad
“Áilleacht an tSaoil seo”, a bhaist mé ar an tsraith altanna seo, ag smaoineamh dom ar dhán úd an Phiarsaigh …”The Wayfarer”, faoi áilleacht an tsaoil seo.
“The beauty of the world hath made me sad,
This beauty that will pass.
Sometimes my heart hath shaken with great joy
To see a leaping squirrel in a tree,
Or a red lady-bird upon a stalk,
Or little rabbits in a field at evening,
Lit by a slanting sun”
Sea, nár chumasach an file i mbun pinn é? Ach, cad iad na hathruithe ollmhóra úd, – ar dhein mé tagairt dóibh, an tseachtain seo caite, (sa Réamhrá) – atá tagtha ar thír seo na hÉireann, ó laethe an Phiarsaigh i leith, a d’fhiafródh duine, b’fhéidir?
I laethe an Phiarsaigh, bhí an tír seo fós faoi smacht Shasana, agus bíodh go raibh roinnt dár bpobal oilte agus sciliúil i gcúrsaí polaitíochta, agus riaracháin, ag an am gcéanna, ní raibh cleachtadh faighte fós ag éinne acu ar rialú tíre, nó ní mar sin a imrítí cluiche na cumhachta, i laethe na hImpireachta. An tráth sin freisin, ó bhunú eagraíochtaí cosúil le Conradh na Gaeilge, Cumann Lúthcheas Gael, agus Sinn Féin, lean spiorad an náisiúnachais ag fás is ag forbairt i measc mhuintir na tíre ársa seo, ach, ag an am gcéanna ba chóir a lua, go raibh céatadán maith de dhaonra na tíre a bhí sásta le cúrsaí faoi mar a bhí. Ní call dom a rá, go raibh an Piarsach fhéin páirteach sna gluaiseachtaí nua sin, tharla go raibh sé bainteach le hiriseoireacht, le múinteoireacht, agus le litríocht, tráth a raibh na fórsaí réabhlóideacha sin ag múnlú, agus ag dul i bhfeidhm, ar phobail a thíre. Breathnaigh ar an tír, faoi mar a bhí, an tráth úd, agus faoi mar atá sí inniu, agus tabharfaidh tú faoi deara, an fás ollmhór a tháinig ar shaol eacnamaíochta, agus ar stíl bheatha na muintire, san idirlinn, agus feicfidh tú freisin, gur tháinig fás as cuimse mór ar fhís, agus ar aisling, mhuintir na hÉireann, sa tréimhse chéanna sin.
“The Fool”
Táid ann adéarfadh, go n-iompódh an Piarsach ina uaigh, dá bhfeicfeadh sé an bhail atá ar an tír s’againne, faoi mar atá sí anois. Ní dóigh liom go dtiocfainn leis an tuairim sin, nó ba dhuine é an Piarsach a d’fhéadfadh athrú, de réir mar a theastaigh óna phobal athrú, agus má bhí a fhís fhéin aige, bhí an fhís sin aige, toisc gur cheap sé gurbh í sin fís a phobail freisin, agus níorbh é sin amháin é, nó chreid sé go raibh seans ann, go bhfíorófaí a fhís, ar ball…
O wise men riddle me this
What if my dream comes true?
What if my dream comes true
And if millions unborn should dwell
In the house I have shaped in my heart
The noble house of my thought.
Thuig an Piarsach ina chroí istigh, céard a bhí uaidh, agus chuaigh sé i mbun oibre, go luath ina shaol, le sin a thabhairt i gcrích. D’fhoghlaim sé an Ghaeilge, agus in éineacht le spiorad na teanga sin, shlog sé siar neamhspleáchas fiáin an Ghaeil. Ná ceap anois, go mba Ghaeilgeoir buile, amach is amuigh é, nó níorbh ea. Mura gcreideann tú sin, níl le deanamh agat, ach breathnú ar a mhodh oibre i Scoil Éanna.
Bilingualism as Pearse saw it
Ní chaití amach as an scoil sin duine ar bith nach raibh líofa i dteanga an Ghaeil, níor dhein, agus níorbh é sin amháin é, ach ba é an chuspóir a chuir sé roimhe sa scoil sin, nó córas dhátheangach a bhunú, sa chaoi go mbeadh idir Ghaeilge agus Bhéarla ag daltaí Scoil Éanna. Ba sa Bheilg a chonaic sé mar a d’oibrigh córas dá leithéid sin, go seoigh, agus táid ann adeir, gur chaith sé súil freisin, ar chúrsaí dhátheangachais sa Bhreatain Bheag. Ar aon nós, b’in an chuspóir a chuir sé roimhe mar oideachasóir i Scoil Éanna. Breathnaigh freisin ar a chuid iriseoireachta, agus ar a chuid scríbhneoireachta, agus feicfidh tú go soiléir, go raibh meas aige ar an dá theanga, agus gan fuath aige do cheachtar acu. Déarfainn go bhfuil sin le feiceáil go soiléir, sna focail seo, óna pheann fhéin….
“I challenge again the Irish Psychology of the man who sets up the Gael and the Palesman as opposing forces, with conflicting outlooks. We are all Irish, Leinster-reared or Connaught-reared; your native Irish speaker of Iveragh or Erris is more fully in touch with the Spiritual past of Ireland than your Wexfordman or your Kildareman. But your Wexfordman or your Kildareman has other traditions which your Iveraghman or your Errisman has lost. It is a great thing to have heard in childhood the songs of a Tadhg Gaelach or to have seen a Raftery of a Colm Wallace. It is an equally great thing to have known old men who fought in Wexford in ’98, or to have been nursed by a wonan who made bullets for the Fenians. All such memories, old and new, are part of Irish history, and he who would segregate Irish history, and Irish men, into two sections…..Irish-speaking and English-speaking is not helping towards achieving Ireland a Nation…”
.
Narrrow-minded?
Déarfainn go bhfuil sé soiléir go maith ón méid sin, nach raibh aon chaolaigeantacht ag baint leis an bPiarsach, chomh fada is a bhain sé le cúrsaí teanga. Ar bhealach, ní bheifeá ag súil lena mhalairt ó fhear a shíolraigh ón dá thraidisiún.
Ach céard faoi’n ráiteas úd, a thagann chun cuimhne, chomh luath is a luaitear ainm an Phiarsaigh?
Cén ráiteas, an ea?
An ráiteas úd adeir….
“Not free merely but Gaelic as well,
Not Gaelic merely but free as well.”
Is dócha gur chóir a chur san áireamh, i gcás na bhfocal sin, gur dúradh iad os cionn uaigh Uí Dhonabháin Rosa, agus gur dócha, gurbh é dearcadh an fhir sin a bhí á mhóradh aige sna focail sin, agus é ag iarraidh tuairim Uí Dhonabháin, faoin cheangal atá idir saoirse agus teanga, a chur i mbéal an phobail. Nár labhair mé nóiméad ó shoin, faoin dátheangachas a chuir sé roimhe mar chuspóir, i Scoil Éanna, rud a léiríonn, nach raibh sé de pholasaí aige, sa scoil sin, éinne a labhródh Béarla a ruaigeadh as an scoil.
B’fhéidir gur leor sin do thuras na huaire seo. Tá súil agam go mbainfidh tú taitneamh as an tsraith seo, agus go raghaidh tú siar liom, thar na cúig bliana fichead atá imithe, ó thug mé an léacht sin, in Óstán an Newpark, anseo i gCill Chainnigh, ag Daonscoil Osraí, i bhFómhar na bliana sin 1979, bliain úd an Phápa.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
C u r a d h a r l á r
( I gcuimhne Phroinsias Mhic Aonghusa.)
.
******************
.
Crann eile i gcoill Gael ‘nois sínte,
Crann taca ár muintir’ ar lár,
Crann díreach gan chaime, ’na bhrúscar,
Cé seasann na camchrainn faoi bhláth.
.
Ba ghlinn, glé, a radharc ar chúrsaí,
Abhus, is i gcéin, agus thall,
An rud adúirt, bhí sé ráite,
Is an bhreith a thug sé, níor dhall.
.
Mo shlán leat ó chroi ‘nois, a Phroinsias,
Ar do bhealach go Dún Rí na Reann,
Mothóimid uainn thú, in Osraí.
I Ríocht seo na nGael is na nGall.
.
Luafaimid t’ainm ag ár nDaonscoil,
Mar ar labhair tú linne go binn,
Nó ba bhlasta uait labhairt na Gaeilge,
Ach ba luachmhaire fós linne do chiall.
.
Gura sómhar do chúinne sna Flaithis,
Gan chrá ar bith feasta, go deo,
Ach suaimhneas gan chríoch do do chumhdach,
I nDún Dé faoi shíocháin is só.
.
.
***************************************
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Daoine cosúil linne
.
People like us
by
Chris Binchy
.
De thaisme a tháinig mé ar an leabhar seo, “People like us”, a chéaduair, anuraidh. Ba anuraidh a foilsíodh an leabhar céanna sin, agus caithfidh mé a admháil gur thaitin sé thar cionn liom. Chris Binchy a scríobh an leabhar seo, agus geallaimse dhuit é, gur maith chuige é. Seo an dara úrscéal ó pheann cumasach an údair seo. In Ollscoil na Tríonóide a bhain sé a chéim amach, agus cuireann sé faoi i mBaile Átha Cliath, faoi láthair. Le cócaireacht is ea chuaigh i dtosach báire, ach is scríbhneoir lán-ainseartha anois é, agus ní haon ionadh é sin, nó tá cumas faoi leith ann, ar shaol ár linne, a léiriú agus a leagan, ina steillbheatha, os ár gcomhair amach. Tá an-tuiscint aige ar dhaoine, agus éiríonn leis iad a chur ar ardán a scéil, os ár gcomhair amach, faoi mar ba dhaoine a bhfuil aithne againne orthu freisin, agus fiú, nach bhfeiceann muid cuid eicínt dínn fhéin, folaithe i gcarachtar anseo is ansiúd, tríd an scéil. Éiríonn leis, na carachtair a dhathú dúinn, trí dhílseacht a gcomhrá don saol comhaimseartha, agus ní chuireann an t-údar gobán i mbéal duine ar bith dá charachtair, ach ligeann sé srian leo, agus ar an mbealach sin, cloiseann muid daoine ag labhairt, díreach faoi mar a chuala an t-údar iad, agus é ag tabhairt an tsaoil timpeall air faoi deara.
Tús an scéil
Ach, céard faoin scéal fhéin? Nach bhfuil sé thar am agam rud eicínt a rá faoi eachtraí an úrscéil chorraithigh seo?
Osclaíonn an t-údar a scéal, trí radharc a thabhairt don léitheoir ar Áth Cliath san oíche, ó ionad féachana amuigh ar imeall thiar na cathrach. Seo mar a chuireann an t-údar síos ar an radharc atá le feiceáil ón ionad féachana sin:-
“At a curve in the high road there was a viewing point with enough space for a couple of cars to park. At night the orange lights of the city spread below, north and south as far as could be seen and east to the edge of the water, the curve of the bay marked by bright white street lamps along the coast road. Planes circled above. Boats and ferries floated, islands of coloured light, towards the port.”
Amuigh ar an gcúlráid
Ach, dá mbreathnódh duine thíos faoi, ón talamh crochta, ar a raibh an t-ionad féachana sin suite, d’fheicfeadh sé páirc leath-thochailte, a raibh leoraithe agus ollscartairí, páirceáilte ina rang, taobh le Portakabin, agus fógraí ollmhóra ag fógairt tithe nua, nach raibh a ndúshraith fhéin tochailte fós! Ach taobh thall den pháirc leath-thochailte chéanna sin, bhí eastát tithíochta tógtha i leathchiorcal, timpeall ar fhaiche, a raibh carraig mhór suite ina lár, agus greamaithe den charraig chéanna sin, bhí clár adhmaid, a raibh ainm an eastáit sin deartha air i litreacha feiceálacha, gotacha. Agus an scéal seo ag tosú, tá baicle déagóir, beirt chailín agus triúr gasúr, bailithe timpeall na carraige sin, agus iad ag comhrá leo go garbh, maoíteach, béalscaoilte, eatarthu fhéin. Tháinig duine a raibh cónaí air i gceann de thithe an eastáit ar an bhfód, fear ar caitheadh buidéal lena charr, go gairid roimhe sin, agus nuair a chuir seisean an bhligeardaíocht sin i leith duine de na déagóirí, Robbie, shéan seisean glan é, agus d’ionsaigh sé Joe bocht Mitchell go míbhéasach, mailíseach, gáirsiúil.
Sin mar a chuireann an t-údar suíomh bhunús a scéil in aithne dhúinn.
Na Breathnaigh
Agus sin déanta aige, tosaíonn sé ansin ar chlann mheánaicmeach, Paul Walsh, a bhean Ruth, agus a dtriúr clainne, a bhfuil cónaí orthu i dteach atá ag éirí ró-chúng dóibh, a chur in aithne dúinn,. Triúr clainne atá orthu, Clare, an iníon is sine, atá thart ar sheacht mbliana déag d’aois, agus ansin an bheirt is óige, Fin, (sin Finbar) agus Lou, (sin Louise). Trí thús an scéil, tugann an t-údar le fios dúinn, go bhfuil spás gann go maith sa teach sin, agus go bhfuil muintir an tí ag teacht sa mbealach ar a chéile. Ansin, lá amháin, nuair a tháinig Paul abhaile óna chuid oibre. Dála an scéil, is múinteoir é Paul, a raibh air pósadh sula raibh a chuid staidéir críochnaithe aige san Ollscoil, nó bhí Ruth ag iompar, agus tuigeadh dó, nach raibh an dara rogha aige ach í a phósadh. Fuair sé post mar mhúinteoir, agus fuair siad árasán dóibh fhéin, i dtosach. Ar ball, áfach, fuair siad teach, agus thosaigh orthu ag tógáil clainne. Lá amháin ansin, nuair a tháinig Paul abhaile ón scoil, bhí Ruth sa chistin ag fanacht leis.
‘Whats up?’ he asked her as he sat beside her.
‘Everything’s fine. Don’t worry. Are you all right?’
‘I’m grand.’ He looked around the kitchen for a clue. There was nothing.
‘What’s going on?’
‘I was thinking that rather than go on holiday this year, maybe we could do something else.’
‘Like what?’
‘Like moving house.’
Buail an Bóthar!
Bhuel, b’in é. Bhí an cat ligthe as an mála aice. Anois, caithfear a rá, nár mhó ná sásta a bhí Paul, ar chloisint an mhéid sin dó, nó déanta na fírinne, bheadh sé lán-tsásta fanacht mar a raibh sé. Ach ar ball, thuig sé go raibh an ceart ag a bhean, nó ar a laghad, thuig sé gur bheag eile a d’fhéadfadh sé a dhéanamh ach géilleadh do mhian a mhná. Thosaigh an cuartú, agus an ransú, agus stop níor dhein siad, gur shocraigh siad ar theach a cheannacht san eastát úd, ar dheineadh tagairt dó i dtús an scéil.
Ar an gcreatlach sin a chrochann an t-údar a scéal.
Ba ghearr go bhfuair Paul amach nár chathair mar a tuairisc é an t-eastát céanna sin, bíodh go raibh na tithe ann breá, mór, fairsing, agus bíodh go raibh an praghas i bhfad níos saoire ná dá gceannódh siad teach i bhfo-bhaile meánaicmeach.
Eagsúil linne
Fuair sé amach freisin, nár dhaoine cosúil leosan a bhí sna comharsana a bhí timpeall orthu. Bhí duine de na comharsana sin, Joe Mitchell, agus de réir na ngasúr úd a bhíodh bailithe thart ar an gcarraig, i lár fhaiche an bhaile, ba ghealt amach is amuigh é. Ansin, ba ghearr gur tuigeadh do Phól, go mba ghrabairí den chéad ghrád iad na gasúir chéanna sin, a raibh Robbie mar cheannaire orthu. Ansin, agus leis an scéal a dhéanamh i bhfad Éireann níos measa, thosaigh ag éirí idir é fhéin agus Clare, an iníon ba shine a bhí acu. Agus nuair a thosaigh an Clare chéanna sin ag éirí mór le ceannaire na ngrabairí, agus á ligint isteach sa teach s’acusan, nuair a bhíodh na tuismitheoirí amuigh, d’fhéadfá a rá go raibh an lasair sa bharrach, gan aon agó.
Nuair a thagann trioblóidí…..
Joe Mitchell a chuir Paul ar an eolas, i ndáiríre, lá dár bhuail sé bleid air, amuigh ar thaobh an bhóthair. Mhínigh sé dó, gur thug sé faoi deara, go mbíodh Robbie Whelan ar chuairt chuig a theach, trath mbíodh siad as baile, agus nuair nach mbíodh sa teach ach Clare. Ba bheag nár bhain an méid sin an chaint de Phaul:-
‘I’m sorry,’ Paus said. ‘Hang on. You’re sure you’ve seen him going into our house?’
‘Yes. Absolutely. Absolutely. I noticed because the first time he went up I thought there was no one home and I was watching because, you know, just in case. But then your daughter opened the door so I knew everything was OK. And then another couple of times. I’m here all day, you know, and I’m in the garden a lot so I see what’s going on.’
Bhuel, nach bhfuil do sháith agat ansin? Céard a rinne Paul leis an scéal a chur ina cheart? Céard a tharla do Chlare, agus don chuid eile den chlann amuigh ar an uaigneas, san eastat fiain úd, i bhfad amach ó shibhialtacht agus ó chultúr meánaicmeach na bhfo-bhailte sibhialta, a raibh siad cleachtach orthu, le blianta roimhe sin. Anois, níl fúm an scéal a mhilleadh ortsa, nó tá mé cinnte gur mhaith leat an scéal sin a léamh dhuit fhéin, Ní raibh uaimse ach creatlach an scéil a thabhairt duit, sa chaoi go músclofaí fonn a léite ionat!
An-scéal, an-iarracht, agus an-teannas sa scéal corraitheach, greamaitheach, inchreidte seo. Faigh é, agus léigh é. Ní bheidh a chathú ort, geallaimse dhuit é.
.
.
.
.
.
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Séimí agus na Meáin
Peadar Bairéad
(This week we sketch a meeting with our old friend, Séimí a’ Droichid)
Ar ais arís
Cnag rúnda ar an ndoras tosaigh, agus fead chaol, éilitheach, trí pholl na litreach, an dá chomhartha a thug le fios dom go raibh mo sheanchara, Séimí a’ Droichid, ar ais abhaile arís. D’inis mé dhaoibh, tamall ó shoin, go raibh ár seanchara, Séimí, go dona tinn, go raibh sé tar éis dul faoi scian an mhainlia agus go raibh seans ann nach bhfillfeadh sé ar a bhaile go deo arís, an fear bocht, ach caithfidh mé a rá, gur tuigeadh dom fhéin, chuile lá riamh, nach ngéillfeadh mo Shéimí breá do ghalar ar bith go ró-éasca, agus bhí mé ag ceapadh gur ghearr go mbeadh sé ar a sheanléim arís.
Ba ghearr an mhoill orm mo sheanchara a ligean isteach agus fáilte fial a chur roimhe isteach.
“Aon scéal nua agat, tar éis do chuid taistil agus do chuid eachtraí, dá bhféadfainn a leithéid a bhaisteadh orthu?” arsa mé fhéin leis, chomh luath is a bhí sé suite cois tine agus gloine ina lámh aige.
“Óra fuist! a chara, ach inseoidh mé dhuit faoi m’eachtraí, am eicínt eile, ach ag caint ar scéal nua! Diabhal scéal no scuan atá agam ach an seanscéal ar bhuail mé diallait air go minic cheana.”
“Agus cén scéal é fhéin” arsa mise, agus mé ar mo dhícheall ag iarraidh scéal eicínt a mhealladh uaidh.
“Bheul! Tharla go raibh mo dhóthain ama agam, le tamall anuas anois, le bheith ag breathnú ar an teilifís, agus ag éisteacht leis an raidió, agus dá bharr sin, bhí deis agam tionchar na meán úd a thabhairt faoi deara.”
“ Agus, a Shéimí, an é do mheas anois, go bhfuil na meáin Éireannacha díreach chomh maith, nó níos fearr, ná meáin thíortha eile?”
“Cinnte, bhí am agam leis an gcomparáid sin a dhéanamh, agus dár liomsa, ní bhainfeadh na meáin Éireannacha craobh i gcomórtas ar bith dá leithéid.”
“Agus tuige sin, a Shéimí? Nár cheap mé fhéin go mbeadh sé deacair na meáin s’againne a bhualadh.”
“An as do mheabhair atá tú? nó d’fheicfeadh duine ar bith nach bhfuil i roinnt mhaith de na cláracha a chraolann siad ach dearg aimidí agus nach bhfuil bun no barr ar roinnt mhaith eile acu, agus i dtaobh an mhéid atá fágtha, táid ann adéarfadh, nár chraith siad lámh riamh le moráltacht, nó le ciall.”
“Ach, níor cheap mé fhéin riamh go raibh cláracha dá leithéid a gcraoladh ag na stáisiúin s’againne.”
“Bhí fear tuaithe sa leaba taobh liom fhéin, san ospidéal, agus dá gcloisfeá seisean ag cur síos ar na cláracha céanna sin, thuigfeá céard tá i gceist agam.”
“Ach cén cineál cláracha atá idir chamáin agat, a Shéimí?”
“Ar bhreathnaigh tú riamh ar chláracha ar nós Tallafornia, love/hate. nó na cláracha úd a thugann leideanna faoi chúrsaí gnéis don aos óg? agus is dócha gur chuala tú an fógra úd a mhaíonn go mbeidh dream fear ag teacht chugainn, gan mhoill, dream a thiocfadh os comhair an tslua gan snáithe orthu! Go bhfóire Dia fhéin orainn. Arbh fhiú an braon fola le go mbeadh na deiseanna sin curtha ar fáil dúinn? Bhuel, tharraingíodh mo dhuine an phluid thar a cheann nuair a bhíodh a leithéid ar an scáileán, nó le clos ar an raidió, fiú! Anois, bhreathnaigh mé fhéin ar chupla ceann de na cláracha sin, ach ní d’dhonn pléisiúr a bhaint astu, an dtuigeann tú ach le go mbeadh deis agam mo chairde a chur ar an eolas agus ar a n-aire i dtaobh na gcláracha baolacha céanna sin.”
“Ach, a Shéimí, ní do dhaoine aosta, cosúil linne, a cumadh na cláracha céanna sin, ach do dhaoine óga, fuinniúla folaíocta a mbíonn goile dhoshásta acu do chláracha dá leithéid.”
“Is dócha go bhfuil cuid den cheart agat sa mhéid sin, ach minic go leor d’fhéadfa daoine aosta freisin a tharraingt chuig truflais dá leithéid ar shúgán sneachta. Ach breathnaigh ar an gclog úd thall! Tá sé thar am agamsa bheith ag bogadh liom abhaile, no beidh Naipí s’againne ag súil liom. Slán go fóill.”
agus le sin ghlan sé an doras amach uaim, faoi mar ba chat scólta é. Bhuel, beidh tuilleadh agam daoibh an chéad bhabhta eile. Bígí liom ansin…….
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
cur chuige, approach; inchurtha, comparable; ábhar éigeantach, a compulsory subject; riarthóir, trustee; riar orthu, to serve them; oíche áirneáin, a night’s visiting; aiféala, regret; ar scor, retired; níos graithí, busier.
.
Retirement at last
Peadar Bairéad
.
A good choice
.
De réir a chéile fuair mé taithí ar shaol agus ar chur chuige Choláiste Chiaráin, agus caithfidh mé a admháil dhuit anseo, gur mhó a thaitin sé liom dá mhéad a chuir mé aithne air. Bheadh sé deacair locht ar bith a fháil ar fhoireann na scoile sin, ag an am, nó bhí chuile dhuine acu cúntach, cabhraitheach, carthannach, agus chuile dhuine acu sásta dua a chur air fhéin le teacht i gcabhair ar an bhfear thall.. Ba é an scéal céanna é i gcás na dtuismitheoirí, a raibh a gclann mac faoinár gcúram. Ó, sea! agus is dócha nach call dom a rá gur fir ar fad a bhí i mbun dualgais sa Choláiste, ag an am sin. Cuir le sin, go mbeadh sé deacair mic léinn iarbhunscoile a fháil, áit ar bith sa tír, ag an am sin, a bheadh inchurtha le daltaí na scoile s’againne, i seascaidí na haoise seo caite. Tháinig mé isteach ar an obair ansin, de réir a chéile, agus ní call dom a rá, nach ag tomhas táirní a bhímis sa Choláiste cáiliúil sin, an tráth úd, ach muid ar ár ndícheall ag iarraidh chuile bhuntáiste scolaíochta a chur ar fáil dár ndaltaí, sa tslí go mbeadh ar a gcumas a mbealach a dhéanamh go réidh trí shráideanna an tsaoil mhóir a bhí ag oscailt rompu amach. D’éirigh go réasúnta maith leis na daltaí a cuireadh faoi mo chúramsa, agus tá’s ag an lá, go raibh sé an-tábhachtach an tráth úd, go n-éireodh go maith le duine sa Ghaeilge, nó b’ábhar éigeantach í sna Scrúduithe Teistiméireachta, an tráth sin. Luigh mé isteach ar an obair, bíodh nach raibh sé éasca sin a dhéanamh i gcónaí. Chuir mé suim, agus dhá shuim, san iomáint, agus ba mhór go deo an taitneamah a bhaininn as bheith ag breathnú ar na Ciaránaigh ag imirt an chluiche sin i gcoinne Scoileanna agus Coláistí eile, sna comórtaisí uilig, agus ó bhliain go chéile.
Ba é deireadh na mbeart é, nó gur chríochnaigh mé mar Leas Phríomhoide ar an gColáiste, post a thaitin thar na bearta liom, agus mar onóir bhreise, deineadh mé a cheapadh mar riarthóir ar an gColáiste ársa, stairiúil sin, an chéad riarthóir neamheaglaiseach riamh ar an Scoil chéanna sin, post atá agam go dtí an lá atá inniu fhéin ann.
Changed times
Is iomaí athrú a tháinig ar Choláiste Chiaráin ón gcéad lá úd a tháinig mé fhéin is mo chlann isteach trí Gheata Challainn. Cuireadh críoch leis an tseachtain seacht lá scolaíochta do na scoláirí cónaithe, agus ligeadh abhaile iad don deireadh seachtaine, agus chomh maith le sin, tógadh foirgneamh nua, i gcomhar le Ceardscoil na Cathrach, le freastal ar an bhfás a bhí ag teacht ar uimhir ár ndaltaí, in áit bheith ag iarraidh riar orthu sna seomraí réamhdhéanta, a bhí in úsáid againn thar bhlianta fada, agus níos déanaí fós, tógadh sraith seomraí, taobh thiar den Scoil fhéin, le tuilleadh fairsinge a chur ar fáil dóibh. Cuireadh tús freisin le himirt cluichi eile, chomh maith leis an iomáint agus an liathróid láimhe, a bhí á n-imirt ansin, le sinsearacht. Ar ball freisin, fostaíodh mná mar mhúinteoirí sa Scoil, agus dár ndóigh, ba mhór go deo an t-athrú é sin, agus athrú chun leasa na scoile, agus na ndaltaí, ba ea é freisin. I rith na mblianta freisin, tugadh faoi deara, go raibh laghdú ag teacht ar uimhir na ndaltaí ar theastaigh uathu bheith ina scoláirí cónaithe, agus dár ndóigh, ní call dom a rá, gur tháinig an lá nuair a cuireadh deireadh leis an dtaobh sin den Choláiste, sa chaoi nach bhfuil ag freastal ar an scoil sin, sa lá atá inniu ann, ach scoláirí lae ar fad. Athrú ollmhór ba ea é sin, nó is dócha gur athraigh sé go bunúsach córas oideachais na scoile sin, córas a bhí i dtreis le breis is dhá chéad bliain.
The Irish Scene
I rith na mblianta sin a chaith mé im mhúinteoir i gColáiste Chiaráin, ghlac mé páirt freisin i saol Gaelach na Cathrach seo, mé ag feidhmiú mar mhúinteoir, mar fhile, agus mar Ghaeilgeoir gníomhach. Scríobh mé dánta nuair a bhí gá lena leithéid, le heachtraí Gaelacha a chomóradh, nó le Gael eicínt a chaoineadh. Iarradh orm freisin roinnt áirithe léachtaí a thabhairt ag Daonscoil Osraí, i ndeireadh na seachtóidí, agus i dtús na n-ochtóidí. An Piarsach, MacDonncha, Peig Sayers, agus a leithéid, a bhíodh idir chamáin agam sna léachtaí céanna sin. Chuir mé fáilte oifigiúil, fhileata, roimh na Filí Albanacha, cupla babhta, tráth raibh siad ar chuairt anseo ar Chathair Chill Chainnigh, agus mar chloch phréacháin ar na himeachtaí sin uilig, iarradh orm páirt a ghlacadh, mar fhile, i gCuairt na bhFilí Gaelacha ar Albain. Bhain mé taitneamh agus tairbhe as an gcuairt chéanna sin, agus nár mhór go deo an saothar domsa é, cos a leagan ar shráideanna, agus i mbailte, a mbíodh m’athair agus a chomrádaithe ag scéalaíocht agus ag seanchas fúthu, cois na tine, sa teach s’againne, agus mise im ghasúr ag ól isteach go cíocrach, chuile fhocal dá ndúirt siad, i rith na n-oícheannta fada áirneáin úd fadó.
I rith na mblianta a chaith mé mar Leas Phríomhoide i gColáiste Chiaráin déarfainn gur oibrigh mé níos crua ná mar a dhéanainn agus mé ag feidhmiú mar mhúinteoir ranga, mar ní hamháin go raibh cúramaí an mhúinteora fós orm, ach chomh maith le sin, bhí cúrsaí smachta mar chúram orm freisin, agus bíodh nár mhothaigh mé an cúram céanna sin chomh dian sin ar fad, ag an am gcéanna, bhí gá anois le cumas breithiúnais riachtanach, agus dá bhféadfá sin a phósadh le Cothrom na Féinne, bhí leat, nó dá bhfeicfeadh do dhaltaí go raibh na rialacha á gcur i bhfeidhm go cothrom, féaráilte agat, ghlacfaidís, gan ghearán, le do bhreith. Sílim gur éirigh liom fanacht sa diallait le linn an ráis chéanna sin.
Retirement at last!
Más fada an lá, áfach, tagann an tráthnóna, agus sa bhliain 1988, tuigeadh dom fhéin go raibh an t-am tagtha le dul amach ar scor, agus bíodh go bhféadfainn leanúint liom i mbun mo cheirde roinnt eile blianta, ag an am gcéanna, mhothaigh mé gurbh fhearr éirí as an múinteoireacht ansin, fad is a bhí mo shláinte agus mo mhisneach fós agam, agus tar éis dom dul i gcomhairle le’m bhean is lem’ chlann, b’in é díreach a rinne mé, agus caithfidh mé a rá anois, tar éis na mblianta sin uilig, nach raibh lá aiféala orm, riamh ó shoin, faoin gcinneadh céanna sin.
Ar deireadh thiar, tháinig an lá spriocáilte, agus tar éis teacht le chéile i bPárlús an Choláiste, agus tar éis dreas óráidíochta, agus tar éis roinnt bronntanaisí a bhronnadh orm, bhí mo ré mar mhúinteoir thart, agus mé ag filleadh ar an ngnáthshaol, im thuata arís. Cheapfá go maródh an leisce agus an fhallsacht mé, tar eis na mblianta fada a bhí caite agam i mbun na leabhar. Bheadh breall ort sa mhéid sin áfach, nó ba é an chaoi a tharla sé nó go raibh mé níos graithí ansin nó riamh, nó bhí leabhair le léamh, altanna le scríobh, garraí le romhar agus le saothrú, cluichí le himirt, sea, agus nach raibh tíortha ina scórtha amuigh ansin ag sméideadh orm, ag iarraidh mé a mhealladh le cuairt a thabhairt orthu.
Ar thaitin liom bheith ar scor, an ea?
Thaitin thar cionn, nó ní raibh orm feasta bheith ag faire ar an gclog, agus d’fhéadfainn m’aird a dhíriú ar pé ábhar a thaitneodh liom. Ní raibh mé faoi bhois ag máistir ar bith feasta, agus nár mhór an gar go deo é sin do dhaonnaí ar bith?
With age comes invisibility!
Ach focal i gcluais an té atá ag smaoineamh ar dhul ar scor. Caithfidh tú glacadh leis mar bhun-phrionsabal go n-éireoidh tú do-fheicthe, de réir a chéile, agus tar éis duit bheith ar scor roinnt blianta, ní bheidh suim nó spéis ag éinne, taobh amuigh ded’ chlann fhéin, ionat, nó nach cuimhin leat an sean-nath adeir……
Fiche bliain ag fás,
Fiche bliain ina stad,
Fiche bliain ag meath,
Agus fiche bliain gur cuma é ann nó as!
Agus nuair a rachaidh tú ar scor, beidh tú feasta sa cheathrú ré sin!!!!
Bhí an t-ádh ormsa, nó bhí deis agam, alt seachtainiúil a scríobh don Nuachtán Áitiúil, don Kilkenny People, agus sa tslí sin, bhí ar mo chumas, fanacht i gcuimhne an phobail, sea, agus bhí deis agam freisin, mo thuairimí a nochtadh don phobal le Gaeilge, seachtain i ndiaidh seachtaine, pobal ar chaith mé fhéin mo shaol ag freastal orthu, ar bhealach amháin, nó ar bhealach eile.
Am eicínt sa todhchaí, b’fhéidir, má fhagann Dia an tsláinte agam, fillfidh mé ar an ábhar seo, le roinnt altanna a scríobh, ag cur síos ar imeachtaí mo laethe ó d’éirigh mé as an múinteoireacht, ach go dtí sin….
Slán, agus míle buíochas, as an aistear seo, ó óige go haois, a shiúl cos ar chois in éineacht liom.
Nár laga an Rí fhéin thú, agus gura seacht fearr a bheas tú bliain ó anocht.
.
Gaeilge 
English