le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
S a o l t a a g A t h r ú .
************************
Línte tosaigh an úrscéil chailiúil úd, A Tale of two Cities, le Charles Dickens, a rith liom, cupla oíche ó shoin, agus mé ag iarraidh roinnt smaointe ar Nollaigí m’óige, a chur i dtoll a chéile, do phíosa Nollaigiúil na seachtaine seo, píosa, b’fhéidir, a chuirfeadh duine ag smaoineamh ar na hathruithe móra atá tagtha ar an saol le seachtó bliain anuas….
“It was the best of times, it was the worst of times.”
Sílim fhéin go bhféadfaí an rud céanna a rá faoin tráth seo bliana, nó chomh fada is a bhaineann sé leis an aos óg, níl a shárú le fáil faoi luí na gréine, ach go minic, i gcás na ndaoine eile úd, a bhfuil bunús a n-oilithreachta críochnaithe acu, nó dóibh siúd a ndeachaigh cúrsaí an tsaoil ina gcoinne, d’fhéadfadh an tráth seo bliana bheith níos uaigní dóibhsean, ná tráth ar bith eile ó Lá Caille go hOíche Chinn Bliana.
Ach le ceann a bhaint den scéal, nach maith atá a fhios againn uilig an chaoi a bhaineann an t-aos óg toit agus spórt as Féile seo na Nollag. Ní call dúinn ach ainm an fhir mhóir, ramhair, groí, úd, San Nioclás fhéin, a lua, le loinnir a chur i súile an aosa óig, ar smaoineamh dóibh ar fhéastaí, ar bhronntanaisí, ar fhéiríní, agus ar bhréagáin. — Anois, níor chóir dom dearmad a dhéanamh ar uimhir áirithe páistí nach mbaineann taitneamh nó spraoi as an Séasúr beannaithe seo, toisc go gcaitear leo go holc, go brúidiúil, agus go bhfágtar iad gan grá, gan meas, gan cúram, ach tríd is tríd, déanann tuismitheoirí gach dícheall le freastal ar an óige a bhíonn faoina gcúram, an tráth seo bliana. — Ach ar an dtaobh eile den scéal, ní gá dom ach an focal, uaigneas. a lua, agus tuigfidh tú láithreach, cé mar a chuireann Séasúr na Nollag isteach ar roinnt áirithe díobh siúd, a bhfuil deireadh an ráis ag druidim leo, le luas lasrach. Smaoiníonn siad siúd ar chairde caillte, ar laethe a bhí, agus ar fhailleanna nár rugadh orthu. Sea, is dócha go bhféadfadh duine a rá le fírinne…
“It was the best of times, it was the worst of times,
it was the season of Light, it was the season of Darkness,”
Feictear do dhream amháin gurb é an séasúr is gile ar bith é, ach don dream eile, níl séasúr chomh dorcha le fáil sa bhith críoch.
Ach, b’fhéidir anois, nárbh olc an smaoineamh é, súil a chaitheamh siar, le spléachadh a fháil ar na Nollaigí a bhí, len iad a chur i gcomparáid leis na Nollaigí a bhíonn againn ar na saolta deireannacha seo.
Is cuimhin liomsa na Nollaigí a bhíodh againne thiar in Iorras, i dtriochaidí na haoise seo caite.
Ag magadh fúm atá tú, ach níor cheap mise go raibh éinne chomh haosta sin !
Geallaimse dhuit é go bhfuil, agus é beo beathaíoch fós! Ach ní chuige sin atá mé an babhta seo.
Bhuel, cén cineál Nollaigí a bhíodh agaibh, má sea?
Nollaigí sona, sásta; Nollaigí carthannacha, críostaí; agus Nollaigí aeracha, meanmnacha. B’fhéidir nach mbíodh mórán airgid againn agus muid ag ceannacht na Nollag, ach mura raibh fhéin, bhíomar sona, sásta, leis an méid a cuireadh ar fáil dúinn. Ba é an scéal céanna ag óg agus ag aosta é, ní bhídís ag súil le mórán, agus dá bhrí sin, bhídís sásta leis an mbeagán.
It was the season of Light, it was the season of Darkness,
It was the Spring of hope, it was the Winter of despair,
We had everything before us, we had nothing before us,
Breathnaigh nóiméad ar cheist sin na mbréagán. Sa lá atá inniu ann, ní bhíonn páistí áirithe sásta, mura bhfaigheann siad Ríomhaire, nó “Play Station”, nó rud eicínt dá leithéid. I ndáiríre, ní bréagáin iad a leithéidí, in aon chor, ach gléasanna oibre, nó chaitheamh aimsire. Ní bheadh girseacha an lae inniu sásta le bábóg beag tuí, nó le rud eicínt dá leithéid. Geallaimse dhuit é, nach mbeadh. Is amhlaidh a bheadh rothar, nó scútar, nó teach bábóige, ag teastáil uathu in éineacht leis an mbábóg tuí chéanna sin, sea, agus b’fhéidir “Surprise”, chomh maith leo sin, sára mbeadh roinnt áirithe de ghirseacha an lae inniu sásta, nó leath-shásta, b’fhéidir. Féach ar an mbrú a chuireann páistí an lae inniu ar a dtuismitheoirí! A Mham, “How come” go bhfuair Seáinín na ngiobal, thuas an bóthar, “Play Station” agus rothar sléibhe, maraon le cupla “surprise”, agus níl le fáil agamsa ach an scútar lofa sin? An é nach bhfuil grá ar bith agat domsa anois? Feictear domsa go bhfuil níos mó le fáil ag Seán an Gheata fhéin ná mar a fhaighimse, bíodh nach bhfuil ann ach maicín altrama! Beidh na gasúir eile ag gáire fúmsa anois, agus iad ag fiafraí díom ar tháinig San Nioclas fhéin chugamsa, in aon chor, nó arbh amhlaidh nár tháinig chugamsa ach a chúntóir? Sea, mh’anam, agus Mamaí bhocht ar a míle dhícheall, ag iarraidh an Nollaig a cheannacht don chlann ar fad, agus gan aice ach pingneacha beaga chuige sin.
Agus nach mbíodh na cleasa céanna ar siúl agaibhse, seachtó bliain ó shoin? Ní bhíodh, mh’anam, nó, ar an gcéad dul síos, bhíomar uilig chomh bocht lena chéile. Ní bhíodh ag an gcuid ba mhó againn ach bréagáin baile, bréagáin a deineadh sa bhaile. Ach nach mbíodh bréagáin siopa agaibh, freisin?
Bhuel, anois is arís, b’fhéidir go bhfaighfeá guinnín, nó cairrín, nó saighdiúirín, nó a leithéid, ach b’annamh go maith a gheofá a leithéid, agus ní bheifeá ag dul timpeall ag clamhsán, go bhfuair duine de na comharsain gunna, nó carr, nó saighdiúir, nó a leithéid, ach dá bhfaighfeá fhéin a leithéid, bheadh tú buíoch beannachtach, agus dá bhfaigheadh do chomharsain é, bhuel, b’fhéidir go ligfeadh sé duit seal a chaitheamh ag súgradh leis, am eicínt, i ndiaidh na Nollag!
Agus an mbíodh tada eile le fáil agaibh mar bhronntanas Nollag ó San Nioclás, na laethe úd?
Ó, bhíodh. Bhíodh milseáin, úlla, piorraí, oráistí, agus a leithéid, agus mura mbeadh na hearraí sin flúirseach ag Mam, bhuel, ansin dá mbeadh an t-ádh ort, chuirfeadh sí mám rísíní isteach sa stoca dhuit.
Agus ar thaitin earraí dá leithéid libh, an t-am sin?
Cuirfidh mé geall go dtaitníodh, agus nach muidinne a bhaineadh an cnagairt as earraí dá leithéid! B’ór buí, agus b’airgead geal, dúinne, na hearraí céanna sin. Sin an fáth a ndeirim gur mór idir inné agus inniu. Agus an rud a shásódh sinne, seachtó bliain ó shoin, ní bheadh gasúr, nó girseach, ar bith, sásta leo, sa lá atá inniu ann. Le fírinne, ní dóigh liom go raghaidís trasna na sráide, le féiríní dá leithéid a phiocadh suas.
An é mar sin, go bhfuil saol i bhfad níos sona ag páistí an lae inniu?
Ní hea, in aon chor, nó cuirfidh mé geall, gur bhaineamarna an oiread céanna spraoi agus spóirt, as a raibh againne, an tráth úd, agus a bhaineann gasúir an lae inniu, as a mbíonn acusan anois. Ní bhíonn an tsaint fite fuaite i ndúchas an pháiste. Ní bhíonn uaidh ach grá agus spraoi, agus is féidir leis spórt a bhaint as bosca na mbréagán fhéin fiú, sa chás sin.
“It was the best of times, it was the worst of times
it was the season of Light, it was the season of Darkness,
it was the Spring of hope, it was the winter of despair,”
Sea, don té atá imithe anonn sna blianta, agus a bhfuil an aois mar mheáchan anuas ar a chnámha, agus a bhfuil cúrsaí an tsaoil mhóir imithe ina choinne, is scéal eile ar fad dósan an Nollaig chéanna sin. Tá a chairde agus a chlann imithe uaidh, faoin am seo, agus é fágtha ina chadhain aonraic, leis fhein, agus gan de chomhluadar anois aige ach a smaointe duairce, dorcha, dubha, fhéin.
Ach nach gceapfá, go dtógfadh gliondar agus spraoi an aosa óig a chroí agus a mheanmna dó, agus go gcuifeadh ceol agus rince an tSéasúir ríméad ar an gcroí istigh ann?
Beag an baol go dtarlódh tada dá leithéid. Nuair a fheiceann seisean na daoine óga ag déanamh a gcuid cleas, agus ag súgradh lena bhféiríní Nollag, is amhlaidh a thosaíonn seisean ag smaoineamh siar ar na laethe úd fadó, nuair a bhí a chlann ag fás aníos agus iad ag súgradh thart air fhéin, nó b’fhéidir go dtéann sé siar go dtí laethe órga a óige fhéin fiú. Sea, agus céard tá fanta aige anois sa nead?
Tada! Níos lú ná tada, nó mura mbeadh tada aige, ní bhrisfeadh sin a chroí, nó an rud nach raibh riamh aige, ní aireodh sé a leithéid uaidh, ach i gcás na bpáistí úd atá anois glanta leo as an nead, bhuel, tá a gcuimhne fanta ina ndiaidh, agus itheann agus creimeann an chuimhne sin fuil agus feoil an chroí istigh ann, sa chaoi gurb é séasúr an dorchadais, agus an éadóchais dósan é. Agus breathnaigh ar na daoine eile úd, atá imithe anonn sna blianta, agus atá anois ar an anás agus iad fágtha gan foscadh, gan fothain. An é do thuairim go mbíonn siadsan sona sásta aimsir na Féile móire seo? Bí cinnte nach mbíonn, nó arís, is iad na smaointe ar na laethe a bhí, a fhilleann orthu anois, len iad a chrá agus a chéasadh. Cuimhníonn siad ar na féastaí a bhíodh acu fadó, le linn dóibh bheith ag fás aníos i dtigh a muintire, agus féach orthu anois, gan an oiread acu is a cheannódh builín aráin, nó braon bainne, dá gceadphroinn, ach iad ag brath ar na “Samaritans” nó ar lucht “Meals on Wheels”, le greim a coinneáil leo. Ní haon ionadh, gur tráth uaignis, agus briseadh croí, dóibhsean, Séasúr na Nollag.
“It was the best of times, it was the worst of times,
It was the season of Light, it was the season of Darkness,
It was the Spring of hope, it was the winter of despair,
We had everything before us, we had nothing before us. “
Anois, ní gá dhom a rá, nach faoin Nollaig a bhí an t-údar cáiliúil, Charles Dickens, ag scríobh, agus na focail thuas á mbreacadh síos aige, ach murarbh ea fhéin, nach breá feiliúnach iad, mar theist ar an tráth seo bliana?
Ach raghaimis siar nóiméad arís, go dtí na Nollaigí gortacha úd, ar dhein mé tagairt dóibh thuas, agus mé ag scríobh faoi na Nollaigí a chaith mé fhéin, agus mé ag fás aníos, thiar in Iorras, thart ar sheachtó bliain ó shoin anois, ach bhí comhábhar amháin, sa mheascán sin, nár dhein mé tagairt ar bith dó, agus mé ag scríobh fúthu.
Agus cén comhábhar é fhéin, an ea?
An spioradáltacht, nó an chríostaíocht, a bhí fite fuaite i saol an uile dhuine againn thiar, ag an am sin. Ní ag maíomh as sin atá mé anois, nó ba chuid den saol a bhí thart orainn é, agus ní sinne a chruthaigh, nó a chum. Ach ag an am gcéanna, ag breathnú siar ar chúrsaí anois, ní féidir a shéanadh, ach gur chuir an spioraadáltacht chéanna sin go mór le saibhreas na beatha dúinne páistí. Cinnte, bhíodh súil in airde againn do na féiríní agus do na bronntanaisí Nollag, ach bhí níos mó ná sin ag baint leis an Séasúr beannaithe sin dúinne. Nár lá breithe é? Lá breithe an tSlánaitheora fhéin!
Sea, agus thosaíodh muidinne ag ullmhú don cheiliúradh sin ar an gcéad lá de Mhí na Nollag, nó ar an lá sin, chuireadh muid tús le nós an Chúig Mhíle Áivé. B’in nós a bhí againn thiar in Iorras, ag an am, agus i ndáiríre, níor chuala mé riamh go raibh an nós sin le fáil áit ar bith eile sa tír, ach ba é a bhí i gceist sa nós sin, nó go raibh orainn cúig mhíle Áivé a rá, idir an lá sin agus Lá Nollag, agus bhí le tuiscint ansin, go bhfaighfeá do mhian, ach an méid sin Áivé a bheith ráite agat, taobh istigh de na dátaí sin. Bhí de nós againne an bronntanas sin a thabhairt do Mham, mar bhronntanas Nollag uainne páistí. Ach tuigtear ón méid sin, go mbíodh an saol eile, chomh maith leis an saol seo, ar ár n-aire againne, an tráth úd, agus i ndáiríre, is dócha go raibh an taobh sin den scéal chomh tábhachtach leis an taobh saolta den Séasúr, agus chomh maith le sin, is dócha gur chuir sé craiceann eile ar fad ar scéal Fhéile na Nollag dúinne.
“It was the best of times, it was the worst of times,
It was the season of Light, it was the season of Darkness,
It was the Spring of hope, it was the Winter of despair,
We had everything before us, we had nothing before us,
We were all going direct to Heaven, we were all going direct the other way.”
Sea, mh’anam, don óige, is é an tráth is fearr den bhliain é, Séasúr an tSolais, Earrach an dóchais, tráth a bhfuil an saol uilig leata os do chomhair amach, agus tú ar do shlí chun na bhFlaitheas, nó is í an óige séasúr an dóchais, na bhfíseanna, agus an tráth is fearr. Ach, ag an am gcéanna, ní mór dúinn cuimhneamh, go bhfuil daoine eile ann, a bhfuil a ndóchas-san iompaithe ina éadóchas, a bhfíseanna iompaithe ina dtromluithe, agus a n-óige fhéin caillte, agus ina háit, níl fágtha anois ach roic, agus dathacha. Ná síltear anois go dtarlaíonn sin do chuile dhuine, nó tá aithne agamsa, agus agatsa freisin, ar dhaoine atá imithe anonn sna blianta, ach má tá fhéin, choinnigh siad greim i gcónaí ar an óige fhéin, gona físeanna, gona dóchas.
Conas a tharlaíonn a leithéid, an ea?
Bhuel, braitheann na hathruithe céanna sin ar roinnt mhaith rudaí, agus ina measc siúd tá, an tsláinte, na croiseanna a leagtar ar dhuine, agus an chaoi a luíonn coraí crua an tsaoil anuas ar a ghuaille. Má tá tusa imithe anonn sna blianta, agus má tá greim dóide agat fós ar fhíseanna na hóige, daingnigh do ghreim orthu, ar eagla go sciorrfaidís uait, ach ag an am gcéanna, cuimhnigh orthu siúd a bhfuil a ndóchas iompaithe ina éadóchas orthu, agus a bhfíseanna iompaithe ina dtromluithe, agus an óige fhéin imithe soir siar uathu. Sea, bíodh na daoine sin inár smaointe agus inár bpaidreacha, an tráth seo bliana, agus thairis sin, má fhaigheann muid an deis, déanaimis gar dóibh, le spiorad na Nollag fhéin a athbheochan ina gcroíthe arís.
“It was the best of times, it was the worst of times,”
Nollaig faoi shéan is faoi mhaise dhaoibh uilig, idir óg agus aosta, agus go mbeirimid beo ar an am seo arís.
.
*****************
Peadar Bairéad.
*****************
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
S A O I R E T H I A R .
.
***********************
.
Chaith mé seachtain saoire in Inis Crabhann, ar na mallaibh, agus caithfidh mé a admháil dhuit anois, gur bhain mé sult agus taitneamh as an tsaoire chéanna sin ar bhruach cháiliúil Chuan Chill Ala. Mar is eol duit, chaith mé seal ansin anuraidh freisin, agus is dócha gurbh iad cuimhní na saoire sin a mheall thar nais arís i mbliana mé. Ach níorbh é sin amháin a mheall siar ansin mé, nó ba mhinic mo chuairt ar an ionad saoire céanna sin, thart ar leathchéad bliain ó shoin, agus is é an bua is mó atá ag an ionad sin domsa, ach go háirithe, nó a laghad athrú atá tagtha ar an áit , nó ar a muintir, i rith na tréimhse fada sin. Tá na dumhacha, an trá, agus an baile fhéin fiú, díreach mar a bhí, agus mise ag teacht anseo im’ fhear óg. Ó, glacaim leis, gur tógadh roinnt mhaith tithe, agus foirgnimh feiceálacha eile, san idirlinn, ach ar bhealach eicínt nach dtuigim, níor athraigh na hathruithe céanna sin pearsantacht, nó anam, an bhaile álainn seo cois cuain, olc, maith, nó dona. Is dócha gurb iad an trá bhán, leathan, fhairsing, agus caiple Mhanannáin ag rás go buacach chun na trá, is cúis leis an gcuma do-athraithe seo a bheith ar Inis Crabhann cois cuain. Ó, sea, agus má tháinig aon athrú ar phobal an ionaid seo, is amhlaidh a mhéadaigh ar a gcairdiúlacht, agus ar a gcarthannacht, san idirlinn, agus cá bhfuil an dara ionad saoire eile sa tír álainn seo, a d’fhéadfá a leithéid a rá faoi? Cén áit eile sa tír, in a mbeannódh an oiread sin daoine leat, ar shráid, nó ar thrá, ar bhóthar nó ar bhealach, i siopa nó in oifig leat, is a dhéanann, chuile thráth, sa bhaile cairdiúil seo?
Dheamhan a raibh basctha dhe, i mbliana, ach an aimsir! Nó i dtús na saoire, ach go háirithe, bhí sé gruama, scamallach, bunús an ama, agus bhainfeadh an ghaoth ghéar, gháifeach, an tsrón anuas díot, a thúisce is a chuirfeá do shrón taobh amuigh den doras! Ach tá mé cinnte nach bhfuil san aimsir seo ach rud sealadach, agus tá súil agam, go mbainfidh an ghrian gheal na cótaí móra dínn, sul má dtí i bhfad.
Ná síl anois, gur choinnigh an aimsir chéanna istigh muid, nó níor choinnigh, nó baol air! Nó bhuaileamar amach ar fud na bhfud, cupla babhta, chuile lá, agus caithfidh mé a admháil, go mbeadh sé deacair áit níos oiriúnaí ná Inis Crabhann a fháil le siúlóid a dhéanamh, nó tá an áit leagtha amach ar bhealach a chuireann ar chumas an turasóra siúlóid bhreá, fhada, a dheanamh, gan dul i gcontúirt a anama, chuile bhabhta. Is féidir leis dul síos chun na céibhe, agus thart ansin go dtí an trá bhreá, fhairsing, a shíneann na mílte slí ón mbaile siar. Dá mbeadh trá chomh fairsing sin suite ar an gcósta thoir, tá mé cinnte go mbeadh tarraingt na mílte uirthi, chuile uair sa lá, Domhnach is Dálach. Briseann tonnta breátha, arda, cúrbhána, ar an trá seo isteach, agus chonaic mé fhéin, cheana, roinnt daoine amuigh ag “surfáil” ar na tonnta céanna sin. Cheapfá gur amuigh ar Bondi Beach, san Astráil, a bhí tú. Dár ndóigh, tá tonnta níos fearr fós le fáil, thíos an bóthar, in Iascaigh, agus tugann roinnt mhaith surfóirí aghaidh ar an mbaile iascaigh chéanna sin, leis an spórt is ansa leo a chleachtadh ansin.
Ar an Domhnach, chuaigh muid ar thuras chomh fada siar le Baile an Chaisil, agus arís, bheadh sé deacair an taobh tíre trínar ghabhamar a shárú, ar a háilleacht, ar a haduaine, nó ar a loime. Trí Bhéal an Átha is ea chuamar, agus ar dtús thar Dhroichead “Ham” anonn linn, agus thabharfadh duine faoi deara, an caoi ar deineadh uchtbhallaí an droichid ársa sin, maraon le bruacha na habhann, a mhaisiú, a fhorbairt agus a ghlanadh, thar mar a bhíodh, nuair a mhair mé fhéin sna bólaí seo, tarraingt ar leathchead bliain ó shoin anois. Thar Leacht Humbert linn, agus síos linn ansin Bóthar Chill Ala, síos thar Stáisiúin áille na gCros a tógadh ansin, ar imeall an bhaile, mar chuimhneachán, san áit ar bhaist Naomh Pádraig fhéin Taoiseach na Dúiche sin, gona chlann agus a theaghlach, i dtús ré na Críostaíochta in Éirinn. B’fhiú don turasóir seal gearr a chaitheamh ansin, le naofacht, agus iargúltacht, an ionaid sin a bhlaiseadh ina iomláine.
Chun tosaigh linn ansin, síos fan bhruach chlé na Muaidhe. Chuir an fás agus an forbairt atá curtha i gcrích sa limistéar sin ionadh agus áthas orainn, nó bheadh sé deacair áilleacht, dearadh, agus méad, na forbartha céanna sin a shárú, áit ar bith sa tír. Thíos sa dúiche seo freisin, fán Bhóthar Chill Ala, a tógadh na Mainistreacha cáiliúla sin, Mainistir na Maighne, agus Mainistir Ros Eirc, Mainistreacha a bhfuil áilleacht agus dínit neamhghnách ag baint leo fós, bíodh nach bhfuil iontu anois ach fothracha. Sin rud a thugann duine faoi deara sa taobh seo tíre, go bhfuil sé, an t-am ar fad, geall leis, ag taisteal cois ar chois leis na glúnta a chuir fúthu sa dúiche seo, le sinsearacht, sea, agus ag siúl na gcasán a shiúil siadsan fadó. Sea, bíonn cos amháin agat i saol corraitheach an lae inniu, agus an spág eile feistithe agat i ríocht ríoga na staire.
Ar ball, shroich muid Cill Ala, baile álainn, ársa, i mbéal Chuan Chill Ala. Bíodh gur éirigh leis an mbaile seo siúl isteach go spleodrach san aonú haois fichead, ag an am gcéanna, d’éirigh leis a chuma is a phearsantacht ársa a chaomhnú agus a chothú. A chonách sin orthu! nó níor éirigh le mórán bailte sa tír an t-éacht céanna sin a dhéanamh. I gcás roinnt mhaith bailte, is amhlaidh a leagadar an sean, le dúshraith a dhéanamh don nua, gníomh nach bhfuil inmholta i dtír shibhialta ar bith. Chun tosaigh linn ansin fan an chósta, agus bíodh nach raibh radharc againn ar an gcósta céanna sin, ach go hannamh, bhí fhios againn, ag an am gcéanna, go raibh sé gar dúinn, an t-am ar fad. Anois is arís, áfach, thagadh an cósta céanna sin faoi raon ár súl, agus geallaimse dhuit é, go mbainfeadh cuid de na radharcanna céanna sin an anáil díot, lena n-áilleacht, lena bhfiántas, agus lena n-éagsúlacht.
Shroicheamar Baile an Chaisil ar deireadh thiar, agus geallaimse dhuit é, gur deas, comharsanuil, teolai, an baile é, suite mar atá sé, os cionn na mara móire. Tháinig fás as cuimse air le tamall de bhlianta anuas. Fás na turasóireachta sa dúiche seo is cúis le sin, ní foláir, nó nach bhfuil an domhan mór is a mháthair ag tarraingt ar Achaidh Chéide,(“The Céide Fields”), le traidhfil blianta anuas anois. Sea, mh’anam! dheamhan mórán a fuair an taobh seo tíre seo ó úth bisiuil, silteach, an Tíogair Cheiltigh, ach is dócha gurb í an turasóireacht, a d’fhás as cuimse sa taobh seo tíre, a chuaigh i gcionn ar áiteacha cosúil le Baile an Chaisil, agus dár ndóigh, d’fhéadfadh duine a rá, gur de thoradh chuairt an Tíogair Cheiltigh chéanna sin, a tháinig an fás as cuimse sin ar thionscail na turasóireachta in ár measc.
Shocraigh muid ag an bpointe sin, go raibh ár ndóthain feicthe againn don lá sin, agus go bhfágfadh muid Achaidh Chéide do lá eicínt eile, nó theastódh lá iomlán, le taitneamh agus tairbhe iomlán a bhaint as an ionad ársa, stairiúil sin. Mar sin, ní raibh le déanamh againn, ach filleadh ar Inis Crabhann arís. An babhta seo áfach, chaitheamar tamall ag breathnú ar na tránna breátha, fairsinge, áille, atá thart le cósta, cóngarach do Chill Ala. Agus chomh maith le sin, bhíomar ag smaoineamh ar Bhliain mhí-ámharach úd na bhFranncach, agus an trup agus an fuirseadh a bhí thart ar na háiteacha sin, nuair a bhí na saighdiúirí Franncacha ag teacht i dtír ansin, agus ag fáil réidh do na cathanna, a bhí rompu amach. N’fheadar ar thaitin an radharcra leo? Nó an bhfaca siad a leath, nó níos lú fhéin, leis an bhfustar faobhrach a bhí thart orthu, chuile áit. Nach breá an smaoineamh é, comharthaí bóthair anois, ag tabhairt méar an eolais dúinn, ar bhealach Humbert, nó ar “Slí Humbert”, sé sin, an bóthar a lean arm Humbert, ar a mbealach go Béal an Átha.
Ar ais trí Bhéal an Átha linn, ach an babhta seo, thugamar cuairt ar Ardeaglais Mhuireadhaigh, sa bhaile sin, ionas go bhfeicfeadh muid, mar a deineadh athchóiriú ar an bhfoirgneamh breá, feiceálach sin. Deineadh an-ghlanadh-suas ar an dtaobh amuigh, agus cuireadh bail cheart ar an ionad ar fad, ach níor dhada é sin i gcomparáid leis na deisiúcháin, agus an maisiú, a deineadh taobh istigh. Bhí chuile shórt istigh go deas, geal, spreagúil, ach bíodh go raibh, ag an am gcéanna, d’éirigh leo, sollúntacht chráifeach an tí bheannaithe sin, a choimeád. Rinneadar gloine dhaite na bhfuinneoga áille a athnuachan, a neartú, agus a chaomhnú, do na glúnta atá le teacht. Agus is ar éigean a d’aithneofá Stáisiúin na gCros, nó deineadh iadsan a ghlanadh go gairmiúil, agus geallaimse dhuit é, gur bheag tuairim a bhí againn, caoga bliain ó shoin, go raibh dathanna chomh beomhar, bríomhar, iontu, is atá le feiceáil iontu anois. Caithfidh mé a rá anois, go mbeidh fonn ormsa feasta, uair ar bith a bheidh mé sna bólaí sin, cuairt a thabhairt ar an Ardeaglais chéanna sin, nó thógfadh sé do chroí, is d’anam, seal a chaitheamh istigh ansin, ag paidreoireacht, nó fiú, ag suií síos ansin seal, ag smaoineamh ar chúrsaí an tsaoil seo.
Ach bhí sé in am dúinn dul abhaile go hInis Crabhann, agus ba ghearr an mhoill orainn ár dteach saoire a bhaint amach, agus ansin, thosaíomar ag pleanáil don chéad lá eile, nó sin mar a chaitheann muid ár saoire, muid ag dul ó lá go lá, agus go minic, tugann eachtraí an lae sin leide dúinn ar chéard ba cheart dúinn a dhéanamh, an lá dár gcionn. Ach leor sin don bhabhta seo.
Go dtí an chéad uair eile…
Slán…..
*********************
Peadar Bairéad.
********************
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
Tús Tuile…..1
Peadar Bairéad
.
(This week I take a second look at a piece I wrote here some years ago.)
Cuimhní ag filleadh
Nuair a smaoiním anois ar an bPiarsach, tagann chugam isteach ar thonn na cuimhne, an lá úd fadó, i dtriochaidí na haoise seo caite, nuair a d’inis an Máistir Ó Cróinín, i Scoil Náisiúnta na Cille Móire, Iorras, scéal an Phiarsaigh dúinn. Tagann chugam freisin, an grianghraf úd, a léirigh cló leicinn an Phiarsaigh, pictiúr, dár linne, a léirigh séimhe, macántacht, agus fearúlacht. Sea, agus tugaim chun cuimhne freisin, na huaigheanna néata, rangaithe, úd, i gCnoc an Arbhair, gona gcrainn arda lásacha, gona leacht ard, snoite, clochach. Sea, ba naoimh ar thalamh dúinne laochra an Éirí Amach.
That Terrible Beauty!
Ach thar aon rud eile, tagann línte úd an Yeatsaigh chugam, agus é ag smaoineamh ar an bPiarsach céanna sin.
“This man kept a school
And rode our winged horse..”
Agus arís…
I write it out in a verse
McDonagh and McBride
And Connolly and Pearse
Now and in time to be
Wherever the Green is worn
Are changed, changed utterly
A terrible beauty is born”
.
An Gearrscéalaí
Ach ní chuige sin atá mé, an iarraidh seo, nó is é atá ag déanamh tinnis dom sa phíosa seo, nó scéal amháin, agus altanna, leis an bPhiarsach, mar bíodh go raibh scileanna aige i mbun filíochta agus i mbun drámaíochta, agus fiú i mbun óráidíochta, is é mo thuairim fhéin, nó gur mar ghearrscéalaí ba mhó a bhain sé clú agus cáil amach dó fhéin. Chuaigh sé i mbun pinn agus é an-óg, agus lean den nós sin thar na blianta fada. Sa bhliain 1902, agus é trí bliana is fiche, thosaigh sé ag scríobh altanna agus cuntais chuig an Claidheamh Solais. Cur síos ar a imeachtaí agus ar a eachtraí i gConamara, ba mhó a bhíodh idir chamáin aige sna píosaí sin. Ba chara leis an eagarthóir Eoin Ó Neachtain é, agus d’fhoilsíodh seisean chuile shórt uaidh. Ag cur síos ar aiste acu sin, “Lá Fá’n Tuaith” dúirt Ruth Dudley Edwards, ina Beathaisnéis scolártha, dea-thaighithe, faoin bPiarsach…..
“It smacked more of the schoolboy essay than of the serious literary effort of an adult. But as with oratory, so with writing. Pearse had to learn his craft, he was only beginning.”
Ag scaipeadh an scéil
“Fair enough”, adéarfadh duine, b’fhéidir, ach ag an am gcéanna, chaithfeadh duine smaoineamh, nach raibh an oiread sin eiseamláirí ag an bPiarsach, le bheith ag déanamh aithrise orthu, an t-am sin. I ndáiríre, is dócha go bhféadfá a rá, go raibh sé ag iarraidh litríocht na Gaeilge a chur in oiriúint don ré inar mhair sé. Rinne sé a dhícheall ar roinnt scríbhneoirí Gaeilge a spreagadh, le gearrscéalta nua-aoiseacha a scríobh i nGaeilge, ach ba bheag aird a tugadh air, agus i ndeireadh na dála, tuigeadh dó, nach raibh an dara rogha aige ach rogha an chircín rua fhéin, sé sin tabhairt faoin ngnó é fhéin! Sa bhliain 1905, d’éirigh leis an gearrscéal “Poll an Phíobaire” a chur de, bíodh nár chuir sé a ainm fhéin leis an scéal sin, ach bhain úsáid as, Colm Ó Conaire, mar ainm cleite. Sa chéad phíosa eile, an tseachtain seo chugainn, feicfidh muid nár ró-chliste an t-ainm a bhaist sé ar an scéal céanna sin, nó lig an tAth. Ua Duinnín air, gur bhain sé ciall contráilte as an teideal céanna sin, agus é ag ligint air go mba theideal gháirsiúil é, le ceap magaidh a dhéanamh den údar óg!
.
……………………….Ar leanúint an tseachtain seo chugainn.…………………………
.
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
SEO SLÁINTE NA BÓ…5
Peadar Bairéad.
(This week, we take a look at the place of the cow, in Erris, in the youth of the last century.)
.
–Seo píosa a chuir mé isteach ar chomórtas, blianta fada ó shoin. Níor bhuaigh sé an chéad duais, ach tháinig sé sa dara háit, agus bhí mé lán-tsásta le sin. B’fhéidir nár ró–olc an smaoineamh é, deis a thabhairt duit fhéin é a léamh anois, ar do chaothúlacht, tar éis na blianta fada sin uilig. Seo anois ‘Cuid a Cúig’ den phíosa sin. Tá súil agam gur bhain tú taitneamh as an tsraith aistí seo.
.
Saolta ag athrú
Tá rud a chuireann ionadh orm, an lá atá inniu fhéin ann, agus sin an t-athrú mór atá tagtha ar an saol san idirlinn, mar ní théann bó ar bith i ndíg, nó ní théann bó ar bith ag tachtadh, na laethe seo, Mór gan dabht idir inné agus inniu!
Cuireann an smaoineamh deiridh sin m’aigne ag tochrais ar cheirtlín eile, agus mar ba dhual dár muintir riamh, tosóidh mé ag tochrais le seanfhocal..Is cara gach éinne go dtéann do bhó ina gharraí… agus gan mugadh nó magadh, ní raibh sa seanrá sin ach lomchlár na fírinne. Ach le sleamhnú isteach go deas réidh sa ghort sin, conas a tharla go mbíodh an oiread sin de bha bradacha ann, an t-am sin? Mar, déanta na fírinne, dá dtiúrfa do dhroim leo, ar feadh ala amháin, bheidís sáite go dtí na cluasa i mbradaíocht éigin, id’ghort fhéin, rud a bhí dona go leor, nó rud a bhí i bhfad níos measa, b’fhéidir, go raghaidís ag bradaíocht i ngort na comharsan. Anois, is cuimhin leat go ndúirt mé ó chianaibh, nach raibh tréidlia, nó dlíodóir i ngiorracht dhá scór míle dúinn. Conas, mar sin, a dhéanfaí an réiteach? Furasta go leor…moladh beirte….Abair go ndeachaigh do bhó-sa isteach i ngort coirce lioma, agus gur chaith sí oíche ann, bheadh an-dochar déanta aici. Thiúrfainn do bhó chugat ar maidin. Mhíneoinn an scéal duit agus d’fhiafróinn díot an mbeifeá sásta an scéal a fhágáil faoi mholadh beirte? Dá mbeadh, d’ainmneoimis moltóir an duine, le gníomhú thar ár gceann. Scrúdóidís-sean an dochar, agus shocróidís an éiric…oiread áirithe airgid, b’fhéidir, nó laethe oibre, nó fiú, coirce agus tuí, nuair a thiocfadh an Fómhar. Mura mbeifí sásta dul i muinín mholadh beirte, bheidís sásta an scéal a fhágáil faoi shagart an Phobail, agus glacadh lena bhreith siúd.
Bealaí sibhialta
Nár bhreá sibhialta na bealaí a bhí acu le fadhbanna casta mar sin a réiteach?
D’imigh sin áfach, ach sin luach an dul chun cinn, más dul chun cinn é! Ach cé’n chaoi ar tharla go mbíodh ba na laethe úd chomh tugtha don bhradaíocht?
Ní bhíodh aon rath ar na claíocha, nó claíocha fód ar fad beagnach a bhí iontu, agus bhídís ag caitheamh i gcónaí, agus níor ró-mhór an t-éacht é ag bó ar bith dul tharstu amach.
Ní bhíodh leath a ndóthain le fáil ag na beithigh bhocha, bunús an ama, rud a chuireadh fonn bhradaíle orthu, agus buile ocrais taobh thiar de. Annamh a tharlaíonn a leithéid, sa lá atá inniu ann, nó is soiléir go bhfuil ré na bhfeirmíní beaga thart, agus go bhfuil ré na mbó an doras isteach chugainn anois, agus ní chloistear faoi chás dá leithéid anois ach go fíor-annamh, agus nuair a tharlaíonn cás dá leithéid anois, is faoi’n gCúirt a fhágtar an focal deiridh, agus tugann an Breitheamh Cothtrom na Féinne do na ba i gcás dá leithéid, trí éiric trom a ghearradh ar an bhfeirmeoir a cheadaigh a leithéid
Seo sláinte na bó
.
Is maith í an bhó.
Is bainne í le hól.
Is im í is feoil,
Agus is solas í ar bord.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
SEO SLÁINTE NA BÓ 4
Peadar Bairéad.
(This week, we take a look at the place of the cow, in Erris, in the youth of the last century.)
Níor bhuaigh mé an chéad duais!
Seo píosa a chuir mé isteach ar chomórtas, blianta fada ó shoin. Níor bhuaigh sé an chéad duais, ach tháinig sé sa dara háit, agus bhí mé lán-tsásta le sin. B’fhéidir nár ró-olc an smaoineamh é, deis a thabhairt duit fhéin é a léamh anois, ar do chaothúlacht, tar éis na blianta fada sin uilig. Seo anois ‘Cuid a Dó’ den phíosa sin. Tá súil agam go mbainfidh tú taitneamh as.
.
.
Nach orainne gasúir a bhíodh an faitíos, nuair a deireadh m’uncail, tar éis na hobráide… “Déarfainn go bhfuil sé in am againn jab a déamamh ar na gasúir seo, ó tharla go bhfuil na rópaí agus an rásúr anseo anois againn”
“D’fhéadfadh an ceart a bheith agat, a Sheáin, ach nár chóir breathnú orthu i dtosach?”
“Ó, Muise! tá an ceart ar fad agat. Gabh isteach anseo……”
Bhuel, a dhuine mo chroí, ni fhanaimis lena thuilleadh a chlos. Thugaimis do na bonnaibh é, agus srian ní tharraingíodh muid go mbíodh cupla míle slí eadrainn fhéin agus diabhal úd an rásúir!
Ag briseadh a gcroí ag gáire fúinn a bhíodh na cleasaithe, ach geallaimnse dhuit é, nach aon fonn spóirt, nó gáire a bhíodh orainne, agus muid ag éaló linn go magairle-slán, luchtaithe, fearúil. Ach sin scéal eile ar fad do uair éigin eile….
Bhíodh súil againn ar na bulláin choillte sin ar feadh míosa ina dhiaidh sin, go dtí go mbíodh siad cochall-chneasaithe arís. Gnó eile a dhéanadh an fear céanna sin, nó gaiarleog, agus púdar dubh air, a chur isteach i ngualainn ghamhna. obráid shimplí go leor a bhí anseo. Bheadh an ghamhain sa stábla, agus ghearrtaí an craiceann sa ghualainn, agus dhéantaí póca beag faoin gcraiceann, agus isteach sa pháca sin chuirtí píosaí beaga gairleoige. An díghalrán céanna arís, ansin, dhúntaí an gearradh le tearra te, leáite, faoi mar a chuirfeá ar churrach. Cosaint ba ea é seo ar an ngalar crúb is béil. Obráid bheag amháin eile, agus beidh mé críochnaithe le m’uncail, le fear an rásúir. Uaireannta d’fheicfeá bó agus í bacach. Loscadh buaile ba chúis le sin. Ní raibh leigheas ar bith ar an loscadh céanna sin ach é a ghearradh le rópa a tharraingt idir ladhracha na bó , arís, dheallródh sé go raibh Daid sásta le toradh oibre agus scile fhear an rásúir.
Ach ní raibh Daid fhéin gan scileanna, taobh amuigh ar fad de na leigheasanna a bhí scríofa síos ar leathanaigh bhána Dictionary an World Press sin, a bhí i bhfolach ar théastar na leapan.
Bhí dhá scil eile aige, ach go háirithe, agus ba bheag duine sa pharáiste a bhí inchurtha leis ag tógáil bó as díog, agus geallaimse dhuit é, go mba riachtanach, amach is amuigh , an scil chéanna sin im bhaile-se, an uair úd, mar bhí poill phortaigh, agus díoga doimhne, ró-fhlúirseach ar fad ann. Nuair a thiocfaí crauaidh ar chomharsa ar bith, agus nuair a raghadh bó leis i ndíog, chuirtí fios ar chabhair. Thógadh Daid spád agus rópa leis. Ansin dhéanaidis an díog a leathnú, agus dhéanaidís an rópa a oibriú isteach faoi bholg na bó. Agus ansin théidís ag obair, agus fear na bó fhéin faoin eireaball, agus ba ghearr go mbíodh an bhó bhocht ardaithe acu as an ndíog, nó as an bpoll portaigh ina raibh sí sáinnithe.
Thógaidís an bhó amach agus í ina líbín fliuch, salach, báite. Áthas ar gach éinne. An bhó á tiomáint abhaile. Ní fhaca mé cás riamh nár éirigh leo an bhó a ardú amach as an bpoll, cé go mbíodh sé dian go maith orthu, uaireannta.
.
le Peter Barrett | 2017/04/04 | Gan Chatagóir
SPÓRT! adeir tú?
Peadar Bairéad
(This week we take another look at our understanding of sport)
Spórt agus Mamónna!
Is dócha, mo dhála fhéin, go gcaitheann tú roinnt áirithe ama os comhair an teilifiseáin na laethe seo, sea, agus na hoícheanta seo, freisin, ag breathnú ar na peileadóirí is fearr ar domhan, ag iomaíocht le chéile i gComórtas Chorn an Domhain. Níl dabht ar bith ach go mbeadh sé deacair, nó do-dhéanta, fiú, a chomhaith de sheó a fháil áit ar bith ar domhan, na laethe seo. Ní hionann sin is a rá gur féidir linn breathnú air mar eiseamláir do lucht spóirt an tsaoil mhóir. Bheadh duine ag súil, go bhféadfaí a rá leis an aos-óg go bhféadfaidís aithris a dhéanamh ar iompar na bpeileadóirí sin, ach bheadh dul amú orainn a leithéid a mholadh dóibh, nó is suarach, díoltasach, iompar roinnt áirithe de pheileadóirí an chomórtais, fiú, nár bhain imreoir amháin greim fiacla as peileadóir eile agus an bheirt acu ag iarraidh buntáiste a bhreith ar a chéile imeartha. Bhí cuid eile den iompar a léiríodh le linn na himeartha, bhí sé míchuibhiúil, meirgeach, tútach. Léirigh cuid áirithe de na himreoirí go raibh siad confach, taghdach.
Daoine Uaisle
Ní gá a rá, gur cheap mé fhéin, nós a lán eile, go mba dhaoine uaisle chuile mhac a pheata acu, agus fear spóirt lena chois sin, ach nach orm a bhí an breall nuair a chonaic mé na himreoirí trodacha a sheas an fód dá dtír is dá bpobal, ach nach ‘in an saol agat, agus nach ndeirtear fúthu go mbítear ag súil go n-imreoidís go fearúil, misniúil, ar fhaiche na himeartha. Sea, agus lena cois sin, is inreoirí gairmiúla iad. Bíodh sin mar atá, ach baineadh stangadh asamsa oíche amháin, nuair a bhí saineolaithe sna cúrsaí sin ag cur iompar na bpeileadóirí trí chéile. Ag pointe áirithe, labhair fear amháin acu faoi pheileadóir iontach, peileadóir ar ceapadh nach raibh a shárú le fáil. Peileadóir maith é, gan amhras ar bith, ach is í an cheist atá agamsa arsa mo dhuine, nó an mbeadh sé réidh lena mhamó a mharú ar mhaithe le bua a bhaint. Níl a fhios sin agamsa, arsa an fear eile, agus i ndáiríre, ní bheinn ag súil go mbeadh sé sásta a mhamó a mharú, nó tá sé an-cheanúil ar a mhamó. Bhuel, arsa an saineolaí eile, ní chuige sin atá mé, in aon chor, nó ní bheinn fhéin ag súil go maireodh sé a mhamó, nó a dhaideo, ach oiread, ach is é atá á mhaíomh agam nó nach ligfeadh sár-pheileadóir do chonstaic ar bith teacht idir é fhéin agus bua a fháil sa chluiche, sea, ní bheadh a mhamó fhéin sábháilte dá dtiocfadh sí sa bhealach air agus é ag déanamh ar an gcúl, leis an scór bhuaite a chur idir an dá chuaille.
B’in an chéad uair riamh, Dia idir sinn is an anachain, a chuala mé go mbeadh críoch dá leithéid i ndán do mhamó ar bith! Tá mé ag ceapadh, nach gcuirfidh na mamónna céanna fáilte ar bith feasta roimh Chomórtas Chorn an Domhain, mura n-athraíonn siad a mbéasa is a stíl imeartha!
Plaic bainte
Chuala mé, anois beag, gur gearradh pionós sách trom ar an bhfear úd a bhain greim fiacla as an Eadáileach bocht. Táid ann adéarfadh, go raibh a leithéid tuillte, agus tuillte go maith aige, ach, ag an am gcéanna, nach mbeadh trua agat dó freisin? nó níl ann ach duine daonna, a rinne beart amaideach, mí-chomharsanúil. Nach mór an feall é, nach bhfuil ar a chumas srian a chur ar an bhfonn mínádúrtha sin atá air plaic a bhaint as a chéile imeartha. Bíodh sin mar atá, ach mura bhfuil sé ábalta sin a dhéanamh as a stuaim fhéin, bhuel, ansin, tá dualgas ar an eagraíocht fios a bhéas a mhúineadh dó, trí phionós dá leithéid a ghearradh air. Agus sin uilig ráite admhaithe, caithfear a admháil, go bhfuil peileadóirí eile ansin ar chóir an cleas céanna a imirt orthusan.
Tá súil agam, go bhfuil ceannairí Chumann Lúthchleas Gael ag smaoineamh ar iompar ár n-imreoirí fhéin, agus má tá ceachtanna le foghlaim acu ón iompar céanna sin, bhuel, bíodh acu. Táthar ann adeir, go bhfuil sé thar am acu súil a chaitheamh ar chuid de rialacha ár gcluichí .
.
.
.
.
Gaeilge 
English