Kunza!

 

 

 

Ó am go ham, bíonn scéal spreagúil agam faoi athbheochan mionteanga áirithe nach bhfuil ach beo ar éigean. Tá scéal agam inniu faoi aiséirí mionteanga na nDúchasach sa Ghaineamhlach Atacama – mionteanga a d’imigh in éag dar le hUNESCO timpeall 1949 nuair a cheapadh nach raibh fiú duine amháin in ann í a labhairt.

Kunza

 

Tá sceitse greannmhar sa seanscannán ‘Monty Python and the Holy Grail’. Tá fear amháin ag iompar fir bhoicht ar a ghualainn, ag iarraidh é a chur ar chairt atá ag bailiú daoine marbha le linn na Plá Móire sa Bhreatain. Ach tá an fear bocht beo fós, agus deir sé “Níl mé marbh!” Líne cháiliúil í sin sa scannán.

 

Nuair a chuala mé faoin mionteanga ‘Kunza’, cuireadh an líne sin i gcuimhne dom. Mar is é an scéal céanna atá i gceist maidir le Kunza. Fógraíodh go raibh Kunza marbh ach bhí sí beo ar éigean. Tá cainteoirí Kunza ann fós, agus anois tá siad ag iarraidh an teanga a athbheochan.

 

Impireacht na Spáinne

 

Cainteoir Kunza is í Ilia Reyes-Aimani atá ag iarraidh an teanga a choimeád beo. Tá amhráin cumtha aici chun dathanna agus uimhreacha a mhúineadh do pháistí. Ball den treibh Atacameño í – treibh a sháraigh gach dúshlán leis na cianta cairbreacha. Maireann an treibh sa Ghaineamhlach Atacama – ceann de na háiteanna is tirime faoin spéir. Tá na réileáin salainn, na haltáin agus na hósaisí faoi smacht ag na hAtacameño le níos mó na 11,000 bliain. Ach le teacht na Spáinneach sa 17ú haois, cuireadh brú mór ar a gcultúr agus a dteanga agus diaidh ar ndiaidh chuaigh an scéal sin in olcas. Is scéal é sin atá ar eolas go maith againn, nuair a chuireann impireacht cine cloíte faoi chos, ag iarraidh a theanga agus a chultúr a scriosadh, agus na Dúchasaigh a thabhairt chun sibhialta. An gcuireann sé sin dada i gcuimhne duit – pobal na hÉireann agus Impireacht na Breataine, b’fhéidir? Don chéad uair, sa bhliain 1993, thug an tSile aitheantas do Bhundúchasaigh na tíre, leis an Acht Phobal Dúchais.

 

Ábhar riachtanach sa scoil

 

Ón bhliain 2017, tá dualgas dlíthiúil ar gach scoil sa tSile a bhfuil níos mó ná 20% daltaí dúchasacha ag freastal uirthi, teanga dhúchais a mhúineadh ann. I scoil amháin i gKalama, baile mianadóireachta lonnaithe in ósais san fhásach, múintear Kunza do dhaltaí suas go dhá bhliain déag d’aois. Deir Melissa Arenas Alabena, príomhoide na scoile, go bhfuil Kunza ar chomhchéim le haon ábhar eile sa scoil, agus go bhfuil sí bródúil go bhfuil daltaí na scoile ag foghlaim Kunza.

 

Thomas Finke

 

Tá Thomas Finke ag múineadh Kunza sa scoil sin. D’fhás sé aníos ag labhairt idir Spáinnis agus Kunza. Nuair a bhí sé féin ina dhalta ar scoil, bhíodh imní ar a mhúinteoirí mar d’úsáideadh sé focail agus frásaí nár thuig siad. Ní raibh a fhios acu go raibh sé ag labhairt Kunza! Fiú ar imeall an ghaineamhlaigh, bíonn na dúchasaigh in ann talmhaíocht inbhuanaithe a chleachtadh, Thomas Finke san áireamh. Tá córas uisciúcháin á úsáid aige, agus cainéil uiscithe ag stiúradh uisce ó shruthán beag anuas trí geataí isteach i gcúpla cuibhreann, ina ndéantar diansaothrú ar arbhar Indiach ann. Tá teach gloine aige freisin, ina bhfásann cairéid, trátaí agus biatas. Ní ghlacann sé le measúnú UNESCO go bhfuil teanga Kunza marbh. Níl muid marbh, níl ár gcultúr marbh agus níl ár dteanga mharbh, a deir sé – agus is ardeiseamláir é féin den fhíric sin. Tá sé thar a bheith dearfach go mbeidh sé in ann cabhrú le hathbheochan na teanga, ach ag an am céanna glacann sé leis go mbeidh sé an-dúshlánach é a dhéanamh. Tá Tomás ag cur beart le briathar, áfach, agus é ar tí cúrsa ar líne a sheoladh dóibh siúd atá ag iarraidh Kunza a fhoghlaim.

 

Celine Navadas

 

Tugann an fhianaise ar na machairí le fios go bhfuil an ceart ag Tomás agus go bhfuil Kunza fós beo. Gach bliain i mí Dheireadh Fómhair, glanann na fir na cainéil uisciúcháin le tionlacan amhráin as Kunza á gcanadh ag na mná. Is deasghnáth ársa é darb ainm ‘Talator’. Agus í anois ina seachtóidí, thosaigh Celine Navadas ag glacadh páirte sa searmanas bliantúil seo breis is leathchéad bliain ó shin, agus níl deireadh déanta fós aici!

 

Conclúid

 

Mar a deir an seanfhocal: Fonn a dhéanas fiach! Guímid gach rath ar na hAtacameño lena n-iarrachtaí a dteanga dhúchais a athbheochan – ach an oiread linn féin!

 

 

 

 

.

 

 

 

 

.

 

 

 

 

.

 

 

 

 

.